قرآن کریم اساس خلقت انسان را برای عبادت معرفی می‌نماید: «وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلَّا لِیَعْبُدُونِ»؛[1] من جن و انس را نیافریدم، مگر براى این‌که مرا عبادت کنند.[2]
بر اساس این آیه، محور خلقت بر عبادت بنا گذاشته شده است، اما توجه به این نکته نیز ضروری است که عبادت و بندگی تنها زمانی کامل می‌شود که فرمان‌های خدا در مورد معاملات نیز مورد نافرمانی قرار نگیرند. به عبارت دیگر عبادت، تنها نماز و روزه نیست، بلکه باید به هر دستور خدا در هر زمینه‌ای مانند معاملات باید توجه داشت؛ لذا در برخی از آیات قرآن شرط تقوا و ایمان را بر توجه به معاملات منوط ساخته و انسان متقی و مؤمن را نسبت به آنها توجه داده است:
- «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ ذَرُوا ما بَقِیَ مِنَ الرِّبا إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ. فَإِنْ لَمْ تَفْعَلُوا فَأْذَنُوا بِحَرْبٍ مِنَ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ إِنْ تُبْتُمْ فَلَکُمْ رُؤُسُ أَمْوالِکُمْ لا تَظْلِمُونَ وَ لا تُظْلَمُون»؛[3] اى کسانى که ایمان آوردهاید، از (مخالفت فرمان) خدا بپرهیزید، و اگر ایمان دارید آنچه از مطالبات ناشی از ربا باقى مانده را رها کنید! اگر (چنین) نمیکنید، بدانید خدا و رسولش، با شما پیکار خواهند کرد، و اگر توبه کنید، سرمایههاى شما، از آن شما است، نه ستم میکنید، و نه بر شما ستم وارد می‌شود.
- الَّذِینَ یَأْکُلُونَ الرِّبا لا یَقُومُونَ إِلاَّ کَما یَقُومُ الَّذِی یَتَخَبَّطُهُ الشَّیْطانُ مِنَ الْمَسِّ ذلِکَ بِأَنَّهُمْ قالُوا إِنَّمَا الْبَیْعُ مِثْلُ الرِّبا وَ أَحَلَّ اللَّهُ الْبَیْعَ وَ حَرَّمَ الرِّبا فَمَنْ جاءَهُ مَوْعِظَةٌ مِنْ رَبِّهِ فَانْتَهى فَلَهُ ما سَلَفَ وَ أَمْرُهُ إِلَى اللَّهِ وَ مَنْ عادَ فَأُولئِکَ أَصْحابُ النَّارِ هُمْ فِیها خالِدُونَ»*« یَمْحَقُ اللَّهُ الرِّبا وَ یُرْبِی الصَّدَقاتِ وَ اللَّهُ لا یُحِبُّ کُلَّ کَفَّارٍ أَثِیم»؛[4] کسانى که ربا مىخورند، (در قیامت) بر نمىخیزند مگر مانند کسى که بر اثر تماس شیطان، دیوانه شده (و نمىتواند تعادل خود را حفظ کند، گاهى زمین مىخورد، گاهى به پا مىخیزد). این، به خاطر آن است که گفتند:" داد و ستد هم مانند ربا است (و تفاوتى میان آن دو نیست.)" در حالى که خدا بیع را حلال کرده، و ربا را حرام! (زیرا فرق میان این دو، بسیار است.) و اگر کسى اندرز الهى به او رسد، و (از رباخوارى) خوددارى کند، سودهایى که در سابق [قبل از نزول حکم تحریم] به دست آورده، مال اوست، (و این حکم، گذشته را شامل نمىگردد،) و کار او به خدا واگذار مىشود، (و گذشته او را خواهد بخشید.) اما کسانى که باز گردند (و بار دیگر مرتکب این گناه شوند)، اهل آتشاند، و همیشه در آن مىمانند. خداوند، ربا را نابود مىکند، و صدقات را افزایش مىدهد! و خداوند، هیچ انسان ناسپاس گنهکارى را دوست نمىدارد.
- وَ لا تَقْرَبُوا مالَ الْیَتِیمِ إِلاَّ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ حَتَّى یَبْلُغَ أَشُدَّهُ وَ أَوْفُوا بِالْعَهْدِ إِنَّ الْعَهْدَ کانَ مَسْؤُلاً»*« وَ أَوْفُوا الْکَیْلَ إِذا کِلْتُمْ وَ زِنُوا بِالْقِسْطاسِ الْمُسْتَقِیمِ ذلِکَ خَیْرٌ وَ أَحْسَنُ تَأْوِیلاً»؛[5] و در مال یتیم- جز به طریقى که بهترین طریق است- دخل و تصرف نکنید تا به سرحد بلوغ برسد، و به عهد (خود) وفا کنید که از عهد سؤال مىشود. و به هنگامى که پیمانه مىکنید حق پیمانه را ادا نمائید و با ترازوى درست وزن کنید این براى شما بهتر و عاقبتش نیکوتر است.[6]
آیات و توصیه‌هایی از این دست، همگی نشانگر آن هستند که رعایت فرمان‌های الهی در معاملات نیز به عنوان بخشی از دین و نوعی عمل صالح و عبادت به شمار می‌آید. البته در برخی موارد، شرایط زمانی و مکانی و نیز ضرورت‌ها می‌تواند بر احکام اولیه معاملات تأثیرگذار باشد.
[1]. ذاریات، 56.
[2]. «هدف خلقت»، 76؛ «هدف از خلقت انسان»، 652؛ «هدف از خلقت انسان»، 224؛ «هدف از خلقت جهان و انسان»، 8690؛ «بررسی اشکالات به پاسخ‌های هدف از خلقت انسان»، 76076.
[3]. بقره، 279 – 280.
[4]. بقره، 276 – 277.
[5]. اسراء، 34 – 35.
[6]. «اقسام معاملات»، 17317؛ «معنای دلالت نهی بر فساد»، 74267؛ «شرایط معامله صحیح»، 6200؛ «شغل و رعایت انصاف در کسب روزی حلال»، 8788؛ «معامله ربوی در قالب نقد و نسیه»، 14977؛ «فلسفه تحریم ربا در کلام امام رضا(ع)»، 87930.