معنای ظاهری جمله‌ی «لا مؤثر فی الوجود الا الله»، آن است که هیچ تأثیرگذاری در جهان هستی به غیر از خدای متعال وجود ندارد و هر اثری که مشاهده می‌شود، خداوند صاحب آن اثر است.
این عبارت بیشتر در کتاب‌های فلسفی[1] و کلامی[2] مشاهده می‌شود، و متن آیه یا روایتی نیست. البته مضمون و محتوای آن را می‌توان در آیات و روایات یافت و در حقیقت علاوه بر دلایل عقلی،[3] برداشتی از آیات و روایات است؛ زیرا قرآن کریم ربوبیت، خالقیت،[4] مالکیت[5] و فاعلیت[6] جهان هستی، بلکه هر توان و نیرو را منحصر در خدای متعال می‌داند.[7] در روایات نیز خداوند متعال منشأ همه‌ی امور و کارها معرفی شده است.[8]
اما مطلب مهم، معنای دقیق و مقصود این عبارت است. توضیح این‌که برخی متکلمان در برداشت نادرستی از این عبارت، آن را یکی از قواعد کلامی خود قرار داده و بر همین اساس، معتقد به «جبر» شده و این باور را گسترش داده‌اند که خدا فاعل مستقیم تمام افعال حتی کارهای انسان است؛ بنابراین انسان در انجام افعال خود، هیچ اختیاری نداشته و مجبور است.[9]
ولی معنای دقیق این عبارت آن است که مؤثر و تأثیرگذار مستقل در عالم هستی فقط خداوند است. و این منافات ندارد که موجودات دیگر به اذن تکوینی خداوند و قدرتی که خداوند به آنها داده منشأ فعل و عملی باشند.
خلاصه این‌که انحصار علیت و فاعلیت مستقل در خداوند، منافات با فاعلیت طولی و اعدادی(مقدمی) موجودات دیگر ندارد،[10] و نباید با استناد به این واقعیت، معتقد به جبر و بی‌اختیار بودن انسان‌ها در رفتارهای خود شویم.
[1]. ر. ک: طباطبائی، سید محمد حسین، نهایة الحکمة، ص 176، قم، مؤسسه نشر اسلامی، چاپ پنجم، 1404ق.
[2]. ر. ک: تفتازانى، سعد الدین، شرح المقاصد، ج 5، ص 18، قم، الشریف الرضی، چاپ اول، 1409ق.
[3]. ر. ک: نهایة الحکمة، ص 176.
[4]. رعد، 16. «قُلْ مَنْ رَبُّ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ قُلِ اللَّهُ قُلْ أَ فَاتَّخَذْتُمْ مِنْ دُونِهِ أَوْلِیاءَ لا یَمْلِکُونَ لِأَنْفُسِهِمْ نَفْعاً وَ لا ضَرًّا قُلْ هَلْ یَسْتَوِی الْأَعْمى وَ الْبَصیرُ أَمْ هَلْ تَسْتَوِی الظُّلُماتُ وَ النُّورُ أَمْ جَعَلُوا لِلَّهِ شُرَکاءَ خَلَقُوا کَخَلْقِهِ فَتَشابَهَ الْخَلْقُ عَلَیْهِمْ قُلِ اللَّهُ خالِقُ کُلِّ شَیْءٍ وَ هُوَ الْواحِدُ الْقَهَّارُ».
(به مشرکان) بگو: چه کسى پروردگار آسمانها و زمین است؟ (سپس خود) بگو: اللَّه (زیرا جوابى به غیر این نیست و آنها از روى عناد ساکتاند. و به عنوان انکار و استبعاد عقلى) بگو: پس آیا غیر او یاوران و سرپرستانى گرفتهاید که براى خودشان نیز تسلط بر سود و زیانى ندارند؟! بگو: آیا نابینا و بینا یکسان‌اند؟ یا تاریکی‌ها و نور برابرند؟ یا مگر براى خداوند شریکانى قرار داده‌اند که آنها نیز مانند آفریدههاى خدا (چیزهایى) آفریدهاند که دو رقم آفرینش یا آفریدهها یا آفرینندهها بر آنها مشتبه شده (و از این‌رو شرکا را نیز مستحق عبادت دیدهاند)؟ بگو: (بی‌گمان) آفریننده همه چیز خدا است و او است یگانه و غالب و مسلّط کامل (بر همه‌ی اجزای عالم هستى).
[5]. آیات در این زمینه بسیار است، برای نمونه یک آیه را متذکر می‌شویم: «أَ لَمْ تَعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ لَهُ مُلْکُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ ما لَکُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ مِنْ وَلِیٍّ وَ لا نَصیرٍ. (آیا ندانستهاى که ملکیت حقیقى و سلطه و حاکمیت آسمانها و زمین از آن خداوند است (زیرا آفرینش و حفظ و تدبیر و فانى کردن همه در تحت اراده اوست) و شما را جز خدا هیچ سرپرست و یاورى نیست؟!). بقره، 107.
[6]. هر چند آیه‌‌ای به صورت کلی بیان نکرده است که فاعلیت جهان هستی منحصر در خداوند است، ولی در آیات متعددی، خداوند فاعل کارهای مهم جهان خلقت معرفی شده است: «إِنَّ اللَّهَ فَالِقُ الحْبّ وَ النَّوَى یخُرِجُ الحْىَّ مِنَ الْمَیِّتِ وَ مخُرِجُ الْمَیِّتِ مِنَ الْحَىّ ذَالِکُمُ اللَّهُ فَأَنىَ تُؤْفَکُونَ. فَالِقُ الْاصْبَاحِ وَ جَعَلَ الَّیْلَ سَکَنًا وَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ حُسْبَانًا ذَالِکَ تَقْدِیرُ الْعَزِیزِ الْعَلِیمِ. وَ هُوَ الَّذِى جَعَلَ لَکُمُ النُّجُومَ لِتهَتَدُواْ بهِا فىِ ظُلُمَاتِ الْبرَّ وَ الْبَحْرِ قَدْ فَصَّلْنَا الاَیَاتِ لِقَوْمٍ یَعْلَمُونَ. وَ هُوَ الَّذِى أَنشَأَکُم مِّن نَّفْسٍ وَاحِدَةٍ فَمُسْتَقَرٌّ وَ مُسْتَوْدَعٌ قَدْ فَصَّلْنَا الاَیَاتِ لِقَوْمٍ یَفْقَهُونَ. وَ هُوَ الَّذِى أَنزَلَ مِنَ السَّمَاءِ مَاءً فَأَخْرَجْنَا بِهِ نَبَاتَ کلُ شىَءٍ فَأَخْرَجْنَا مِنْهُ خَضِرًا نخُّرِجُ مِنْهُ حَبًّا مُّترَاکِبًا وَ مِنَ النَّخْلِ مِن طَلْعِهَا قِنْوَانٌ دَانِیَةٌ وَ جَنَّاتٍ مِّنْ أَعْنَابٍ وَ الزَّیْتُونَ وَ الرُّمَّانَ مُشْتَبِهًا وَ غَیرْ مُتَشَابِهٍ انظُرُواْ إِلىَ ثَمَرِهِ إِذَا أَثْمَرَ وَ یَنْعِهِ إِنَّ فىِ ذَالِکُمْ لاَیَاتٍ لِّقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ». انعام، 95- 99.
[7]. «وَ لَوْ لا إِذْ دَخَلْتَ جَنَّتَکَ قُلْتَ ما شاءَ اللَّهُ لا قُوَّةَ إِلاَّ بِاللَّهِ إِنْ تَرَنِ أَنَا أَقَلَّ مِنْکَ مالاً وَ وَلَداً». کهف، 39.
[8]. «عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ قَالَ فِی الرُّبُوبِیَّةِ الْعُظْمَى وَ الْإِلَهِیَّةِ الْکُبْرَى لَا یُکَوِّنُ الشَّیْءَ لَا مِنْ شَیْءٍ إِلَّا اللَّهُ وَ لَا یَنْقُلُ الشَّیْءَ مِنْ جَوْهَرِیَّتِهِ إِلَى جَوْهَرٍ آخَرَ إِلَّا اللَّهُ وَ لَا یَنْقُلُ الشَّیْءَ مِنَ الْوُجُودِ إِلَى الْعَدَمِ إِلَّا اللَّه». شیخ صدوق، توحید، ص 68، قم، جامعه مدرسین، چاپ اول، 1398ق.
[9]. ر. ک: «مراتب توحید»، 1913.
[10]. ر. ک: «مفهوم امر بین الامرین»، 58؛ «رد ادله‌ی جبریون»، 528؛ «انسان و اختیار»، 51.