در کتاب سنن ابی داود -که از کتب مهم روایی اهلسنت است- سرفصلی با این عنوان وجود دارد:
«الرجل یسمع النداء و الاناء فی یده»؛ (فردی که ظرفی در دست دارد و همان هنگام، صدای اذان را می‌شنود)
ذیل این سرفصل، تنها همان یک روایتی وجود دارد که در پرسش مطرح شده و در آن، ابوهریره از پیامبر اسلام(ص) چنین نقل می‌کند:
«إِذَا سَمِعَ أَحَدُکُمُ النِّدَاءَ وَالْإِنَاءُ عَلَى یَدِهِ فَلَا یَضَعْهُ حَتَّى یَقْضِیَ حَاجَتَهُ مِنْهُ»؛[1]
اگر کسی از شما ندایی را شنید و ظرفی در دستش بود، تا زمانی که نیاز خود به محتوای ظرف را برطرف نکرد، آن‌را کنار نگذارد.
گفته شده است که منظور از «نداء» در این روایت، اذان صبح ماه رمضان و منظور از «ظرف»، همان ظرف آب (یا غذا) است.[2]
ظاهر روایت آن است که اگر کسی در ماه رمضان، ظرفی را در دست گرفت تا آب و غذای درون آن‌را تناول کند، ولی ناگهان صدای اذان را شنید، لازم نیست از خوردن و آشامیدن دست بردارد![3]
برخی از علمای اهلسنت این روایت را از لحاظ سند، صحیح ارزیابی کرده،[4] و برخی نیز سند آن‌را مخدوش دانسته‌اند.[5]
روایاتی مشابه همین مضمون در منابع دیگر هم وجود دارد.[6]
گفتنی است؛ آنچه در این روایت آمده با نظر عموم فقهای شیعه مخالف است و مشهور فقهای اهلسنت هم آن‌را نمی‌پذیرند؛ زیرا در تضاد با روایات فراوانی است که آغاز روزه را دقیقا هم‌زمان با اذان صبح می‌دانند.
به همین دلیل، آنان توجیه‌ها و تفسیرهایی برای این روایت مطرح کرده‌اند که به برخی از آنها اشاره می‌کنیم:
- با توجه به این‌که در زمان پیامبر(ص) دو اذان گفته می‌شد؛ یکی اذان هشدار توسط بلال و با فاصله بسیار کمی اذان دوم توسط ابن ام‌مکتوم(که دقیقا منطبق با وقت شرعی بود)، این روایت می‌تواند ناظر به اذان اول بلال باشد که مقداری پیش از طلوع فجر گفته می‌شد؛ از این‌رو اندک فرصتی برای خوردن یا نوشیدن وجود داشت.[7]
- این حکم تنها مربوط به زمانی می‌شود که مثلا هوا ابری است و هنگام شنیدن صدای اذان صبح(در آن زمان‌ها)، طلوع فجر صادق یقینی نبود؛ لذا فردی که تصمیم به روزه داشت، در حلول وقت شرعی دچار شک و تردید بود.[8] این حکم به جواز خوردن و آشامیدن تا یقین به طلوع فجر، مبتنی بر اصل استصحاب و یا اصل بقای شب برای کسی است که در طلوع فجر شک دارد.[9]
به عبارت دیگر، ملاک و معیار در حرمت خوردن و آشامیدن در ماه رمضان، طلوع واقعی فجر است؛ نه شنیدن اذان مؤذن! از این‌رو با توجه به این‌که گاهی در برخی شرایط، مؤذن‌ها اندکی قبل از طلوع فجر نیز اقدام به گفتن اذان می‌کردند؛ لذا تا یقین به طلوع فجر حاصل نشود، خوردن و آشامیدن مشکلی ندارد.[10]
- البته برخی اهلسنت با استناد به این روایت، معتقدند هنگامی که اذان صبح گفته شد، دیگر نباید لقمه جدید برداشت و خوردن و آشامیدن را ادامه داد؛ اما اگر قبل از شنیدن اذان، لقمه‌ای را برداشته و سپس صدای اذان را شنید، خوردن همان یک لقمه و نیز فرو بردن آنچه در دهان مانده، ایرادی ندارد.[11]
[1]. ابوداود، سلیمان بن اشعث، سنن ابی داود، ج 2، ص 2350، دهلی، المطبعة الانصاریه، 1323ق.
[2]. المناوی، عبدالرئوف بن تاج الدین، فیض القدر شرح الجامع الصغیر، ج 1، ص 377، مصر، مکتبة التجاریة الکبری، چاپ اول، 1356ق.
[3]. الصنعانی، محمد بن اسماعیل، التحبیر لایضاح معانی التیسیر، تحقیق، محمد صبحی، ج 6، ص 289، ریاض، مکتبة الرشد، چاپ اول، 1433ق.
[4]. البانی، محمدناصر، صحیح و ضعیف سنن ابی داود، ش2350؛ ابن‌الملقن، عمر بن علی، التوضیح لشرح الجامع الصحیح، تحقیق، دارالفلاح، ج 13، ص 114، دمشق، دار النوادر، چاپ اول، 1429ق.
[5]. ابن‌قیم جوزیه، محمد بن ابی‌بکر، تهذیب سنن ابی‌داود، تحقیق نبیل بن نسار سندی، ج 2، ص 24، بیروت، دار ابن حزم، چاپ دوم، 1440ق.
[6]. ساعاتی، احمدبن عبدالرحمن، الفتح الربانی لترتیب مسند الامام احمد بن حنبل شیبانی، ج 10، ص 23، دار احیاء التراث العربی، چاپ دوم.
[7]. هرری شافعی، محمد امین بن عبدالله، الکوکب الوهاج شرح صحیح مسلم بن حجاج، ج 12، ص 379، دار المنهاج، چاپ اول، 1430ق.
[8]. الخطابی، حمد بن محمد، معالم السنن شرح سنن ابی‌داود، ج 2، ص 106، حلب، محمد راغب الطباخ، چاپ اول، 1351ق.
[9]. ابن رسلان، احمد بن حسین، شرح سنن ابی‌داود لابن رسلان، تحقیق گروهی از محققان، ج 10، ص 342، مصر، دار الفلاح للبحث العلمی و تحقیق التراث، چاپ اول، 1437ق.
[10]. السهارنفوری، خلیل احمد، بذل المجهود فی حل سنن ابی‌داود، تحقیق، ندوی، ج 8، ص 490، هند، مرکز الشیخ ابی‌الحسن الندوی للبحوث و الدراسات الاسلامیه، چاپ اول، 1427ق.
[11]. ر. ک: العباد البدر، عبدالمحسن بن حمد، شرح سنن ابی‌داود للعباد، ج 271، ص 22، بی‌جا، بی‌نا، بی‌تا.