«لا ادری نصف العلم» به معنای «گفتن نمیدانم نیمی از دانایی است»، عبارت مشهوری است که فراوان در متون دینی مشاهده میشود؛ اما با جستوجویی که داشتیم، متن دقیق این عبارت را به نقل از معصوم(ع) در منابع معتبر نیافتیم.
با این وجود؛ اما عبارت بسیار مشابهی و با همین معنا از امام علی(ع) نقل شده است:
«لَا أَعْلَمُ نِصْفُ الْعِلْمِ».[1]
از آنجا که نقل حدیث به معنا نیز مجاز است، میتوان احتمال داد که عبارت اول نیز ناظر به این روایت امام(ع) باشد.
در همین راستا گزارش شده است که ابن عباس از بعضی دوستانش در مورد موضوعی سؤال کرد، و او در جواب گفت: نمیدانم! ابن عباس این کار دوستش را پسندید و گفت: «إنّ قول لا ادری نصف العلم».[2]
اما شرح این سخن حکمتآمیز آن است که «نمیدانم» را از آن جهت نصف دانش دانستهاند که یک انسان دانا اجمالا میداند که در مورد برخی موضوعات، چیزی نمیداند؛ از اینرو بین دانستهها و نادانستههای خود فرق گذاشته و آنها را از یکدیگر جداسازی میکند و این جداسازی و اقرار به نداستن برخی امور، خود ناشی از دانش فرد است.
شعر معروفی در این زمینه میگوید:
آنکس که نداند و بداند که نداند *** لنگان خرک خویش به مقصد برساند
در طرف مقابل، کسى است که جهل مرکب دارد، یعنی با آنکه چیزهایی را نمیداند؛ با این وجود اما به نادانی خود پی نبرده و بر این باور است که در آن موارد نیز دانا و صاحب نظر است! به عبارت دیگر، چنین فردی دارای این توانایی نیست که بین دانستهها و نادانستههای خود جداسازی کند.
گفتنی است که برخی علم دین را به سه گروه تقسیم کردهاند:
کتاب ناطق، سنة قائمة و لا ادرى، یعنی قرآن سخنگو، سنّت پایدار و نمیدانم!
به همین دلیل گفته شد کسی که به موضوعی آگاهی نداشته و در مورد آن سکوت اختیار میکند، پاداشش میتواند برابر با کسی باشد که به آن آگاه بوده و در مورد آن سخن میگوید؛ زیرا بسیار دشوار است که انسان به نادانی خود اعتراف کند![3]
و شاید از این جهت است که اقرار به ندانستن، نصف علم شمرده شده است؛ زیرا اظهار نظر افراد بیاطلاع، پیامدهای منفی و خطرناکی را برای فرد و جامعه به دنبال خواهد داشت که سکوت آنان، چنین خطراتی را ندارد.
رسول خدا(ص) به اباذر سفارش کرد:
اگر در مورد چیزى از تو سؤال شد و پاسخش را نمیدانى، بگو نمیدانم، تا از پیامدهاى آن خلاص شوى، و در مورد آنچه نمیدانى اظهار نظر نکن تا از عذاب خدا در روز قیامت نجات یابى.[4]
همچنین یک فرد دیندار نباید از اقرار به نادانی خود در برخی موارد خجالتزده باشد.
امام علی(ع) در همین زمینه میفرماید:
هرگاه از شخصی دانا پرسشی شود که پاسخش را نمیداند، نباید از گفتن نمیدانم، شرمی داشته باشد.[5] چرا که هر کس نمیدانم را ترک کند به هلاکت میافتد.[6]
گفتنی است که توصیه به گفتن «نمیدانم»، نوعی ایجاد انگیزه جهت آموختن و کسب بیشتر دانش و معارف است تا در مرحله بعدی این نادانی او تبدیل به دانش شود، نه آنکه انسان همواره به گفتن «نمیدانم» بسنده کند و تا ابد در نادانی خود باقی بماند!
[1]. تمیمی آمدی، عبد الواحد، تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، محقق، درایتی، مصطفی، ص 48، ح 253، قم، دفتر تبلیغات، چاپ اول، 1366ش؛ لیثی واسطی، علی، عیون الحکم و المواعظ، محقق، مصحح، حسنی بیرجندی، حسین، ص 372، قم، دار الحدیث، چاپ اول، 1376ش.
[2]. بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، تحقیق، زکار، سهیل، زرکلی، ریاض، ج 4، ص 52، بیروت، دار الفکر، چاپ اول، 1417ق.
[3]. صدرالدین شیرازی، شرح أصول الکافی، محقق، مصحح، خواجوی، محمد، ج 2، ص 193، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، چاپ اول، 1383ش.
[4]. شیخ طوسی، محمد بن حسن، امالی، ص 527، قم، دار الثقافة، چاپ اول، 1414ق. «یَا أَبَا ذَرٍّ، إِذَا سُئِلْتَ عَنْ عِلْمٍ لَا تَعْلَمُهُ فَقُلْ: لَا أَعْلَمُهُ. تَنْجُ مِنْ تَبِعَتِهِ، وَ لَا تُفْتِ النَّاسَ بِمَا لَا عِلْمَ لَکَ بِهِ تَنْجُ مِنْ عَذَابِ یَوْمِ الْقِیَامَةِ».
[5]. برقی، ابو جعفر احمد بن محمد بن خالد، المحاسن، محقق، مصحح، محدث، جلال الدین، ج 1، ص 207، قم، دار الکتب الإسلامیة، چاپ دوم، 1371ق. «لَا یَسْتَحْیِی الْعَالِمُ إِذَا سُئِلَ عَمَّا لَا یَعْلَمُ أَنْ یَقُولَ لَا عِلْمَ لِی بِهِ».
[6]. سید رضی، محمد بن حسین، نهج البلاغة، محقق، صبحی صالح، ص 482، قم، هجرت، چاپ اول، 1414ق. «مَنْ تَرَکَ قَوْلَ لَا أَدْرِی أُصِیبَتْ مَقَاتِلُه».