کد سایت
fa64847
کد بایگانی
79493
نمایه
جملات اخباری و ارده انشاء
طبقه بندی موضوعی
صرف و نحو
خلاصه پرسش
«إیّاک نعبد و إیّاک نستعین» اخبار از عبودیت و استعانت است و یا انشاء و درخواست آن؟
پرسش
جمله «إیّاک نَعبُدُ» در سوره حمد که یک جمله خبری است، چرا در معنای انشاء آمده است؟
پاسخ اجمالی
جملات و سخنان؛ گاهی حکایت از چیزی میکنند و از وجود یا فقدانش در خارج خبر میدهند که به آن جملات اخباری گفته میشود؛ مانند اینکه گویندهای میگوید: «دیروز هوا آفتابی بود». یا «فردا هوا بارانی خواهد بود».
گاهی نیز جملات؛ حکایت از وجود یا فقدان چیزی ندارند، بلکه متکلم با گفتن این سخن خویش، قصد دیگری دارد. مثلاً میخواهد پرسشی نماید، یا میخواهد مدلول و معنای آن در خارج محقق شده و یا محقق نشود که به این نوع از جملات، «انشائیه» گفته میشود؛ مانند اینکه گویندهای میگوید: «به مهمانان من احترام بگذار». یا «خدایا! مرا وارد دوزخ مکن».[1]
جملات انشائیه یا طلبی هستند؛ مانند: امر، نهى، استفهام، تمنّى، نداء.[2] یا غیرطلبى که با صیغههاى: مدح و ذمّ،[3] عقود[4] و ایقاعات، قسم، تعجّب، رجاء و گاهى هم با رُبّ و لعلّ و کم خبریّه ایراد میشوند.[5]
گاهی برخی جملات از جهت لفظ، انشائی هستند، ولی در معنا اخبار میباشند؛ مانند: «قالَ إِنِّی اُشْهِدُ اللهَ وَ اشْهَدُوا أَنِّی بَرِیءٌ من المشرکین».[6] در اینجا جمله «وَ اشْهَدُوا أَنِّی بَرِیءٌ» که با فعل امر شروع شده از جهت لفظ، انشائی بوده ولی در معنای اخبار است.[7]
گاهی نیز جملهای از جهت لفظ، اخبار است، ولی از جهت معنا از آن اراده انشاء میشود؛ مانند: «تُؤْمِنُونَ باللهِ وَ رَسُولِهِ»،[8] که «تُؤْمِنُونَ» به معنای فعل امر «آمنوا» است و پروردگار از این جمله اراده انشاء نموده است.[9]
با روشن شدن معنای جملات خبری و انشائی و اقسام جملات انشائی به بررسی سوره حمد میپردازیم که این سوره از آیه اول، تا «مالک یوم الدین» حمد و ثنای پروردگار است، سپس اعتراف به عبودیت فقط برای او، پس از آن استعانت به پروردگار در عبادت، و از «اهدنا الصراط المستقیم» تا «وَ لَا الضَّالِّینَ» دعا است.[10] بنابراین، از جهت لفظی و ظاهری 4 آیه اول سوره حمد که «ایّاک نعبد» نیز جزو آنها است، از جملات اخباری و سه آیه آخر آن که با فعل امر «اهدنا» شروع شده و دعا است، از جملات انشائی محسوب میشوند.
اما همانگونه که بیان نمودیم، گاهی برخی از جملات از جهت لفظ، اخباری هستند، ولی از جهت معنا از آنها اراده انشاء میشود، و سوره حمد نیز بنابر نظر برخی از اندیشمندان اسلامی از همین قبیل است[11] که هر چند پروردگار متعال خواست چگونگی حمد خویش را به ما بیاموزد، ولی هدف دیگری نیز در این سوره وجود دارد و آن ایجاد و تحقق حمد و ثنای پروردگار از سوی بندگان است، بویژه در جمله «إِیَّاکَ نَعْبُدُ وَ إِیَّاکَ نَسْتَعِینُ» که مقصود از آن تنها اخبار به عبودیت و استعانت نیست، بلکه ایجاد و تحقق عبودیت و استعانت از پروردگار نیز مقصود است.[12] از اینرو؛ در ابتدای سوره حمد صیغه امری مستتر است که ما را امر به تحقق مفاد و مدلول این سوره میکند.[13]
گاهی نیز جملات؛ حکایت از وجود یا فقدان چیزی ندارند، بلکه متکلم با گفتن این سخن خویش، قصد دیگری دارد. مثلاً میخواهد پرسشی نماید، یا میخواهد مدلول و معنای آن در خارج محقق شده و یا محقق نشود که به این نوع از جملات، «انشائیه» گفته میشود؛ مانند اینکه گویندهای میگوید: «به مهمانان من احترام بگذار». یا «خدایا! مرا وارد دوزخ مکن».[1]
جملات انشائیه یا طلبی هستند؛ مانند: امر، نهى، استفهام، تمنّى، نداء.[2] یا غیرطلبى که با صیغههاى: مدح و ذمّ،[3] عقود[4] و ایقاعات، قسم، تعجّب، رجاء و گاهى هم با رُبّ و لعلّ و کم خبریّه ایراد میشوند.[5]
گاهی برخی جملات از جهت لفظ، انشائی هستند، ولی در معنا اخبار میباشند؛ مانند: «قالَ إِنِّی اُشْهِدُ اللهَ وَ اشْهَدُوا أَنِّی بَرِیءٌ من المشرکین».[6] در اینجا جمله «وَ اشْهَدُوا أَنِّی بَرِیءٌ» که با فعل امر شروع شده از جهت لفظ، انشائی بوده ولی در معنای اخبار است.[7]
گاهی نیز جملهای از جهت لفظ، اخبار است، ولی از جهت معنا از آن اراده انشاء میشود؛ مانند: «تُؤْمِنُونَ باللهِ وَ رَسُولِهِ»،[8] که «تُؤْمِنُونَ» به معنای فعل امر «آمنوا» است و پروردگار از این جمله اراده انشاء نموده است.[9]
با روشن شدن معنای جملات خبری و انشائی و اقسام جملات انشائی به بررسی سوره حمد میپردازیم که این سوره از آیه اول، تا «مالک یوم الدین» حمد و ثنای پروردگار است، سپس اعتراف به عبودیت فقط برای او، پس از آن استعانت به پروردگار در عبادت، و از «اهدنا الصراط المستقیم» تا «وَ لَا الضَّالِّینَ» دعا است.[10] بنابراین، از جهت لفظی و ظاهری 4 آیه اول سوره حمد که «ایّاک نعبد» نیز جزو آنها است، از جملات اخباری و سه آیه آخر آن که با فعل امر «اهدنا» شروع شده و دعا است، از جملات انشائی محسوب میشوند.
اما همانگونه که بیان نمودیم، گاهی برخی از جملات از جهت لفظ، اخباری هستند، ولی از جهت معنا از آنها اراده انشاء میشود، و سوره حمد نیز بنابر نظر برخی از اندیشمندان اسلامی از همین قبیل است[11] که هر چند پروردگار متعال خواست چگونگی حمد خویش را به ما بیاموزد، ولی هدف دیگری نیز در این سوره وجود دارد و آن ایجاد و تحقق حمد و ثنای پروردگار از سوی بندگان است، بویژه در جمله «إِیَّاکَ نَعْبُدُ وَ إِیَّاکَ نَسْتَعِینُ» که مقصود از آن تنها اخبار به عبودیت و استعانت نیست، بلکه ایجاد و تحقق عبودیت و استعانت از پروردگار نیز مقصود است.[12] از اینرو؛ در ابتدای سوره حمد صیغه امری مستتر است که ما را امر به تحقق مفاد و مدلول این سوره میکند.[13]
[1]. ر. ک: هاشمى، احمد، ترجمه و شرح جواهر البلاغة، شارح، عرفان، حسن، ج 1، ص 91 - 92، قم، بلاغت، چاپ دهم، 1388ش.
[2]. همان، ص 128؛ مدرس افغانى، محمد على، المدرس الأفضل فیما یرمز و یشار إلیه فی المطول، ج 5، ص 4، قم، دارالکتاب، چاپ اول، 1362ش.
[3]. «مانند: نعم، بئس، حبذا، لاحبذا»، ترجمه و شرح جواهر البلاغة، ج 1، ص 126.
[4]. «مراد از «عقود» صیغهها و واژههایى است که در پیمانها به کار میرود؛ مانند «انکحت» در پیمان زناشویى و «بعت» و «اشتریت» در داد و ستد و...،»؛ ترجمه و شرح جواهر البلاغة، ج 1، ص 126.
[5]. همان؛ المدرس الأفضل فیما یرمز و یشار إلیه فی المطول، ج 5، ص 5.
[6]. هود، 54.
[7] . «أی و اَشهَدُکُم»، المدرس الأفضل، ج 5، ص 182.
[8]. صف، 11.
[9]. صفایى بوشهری، غلامعلى، ترجمه و شرح مغنی الأدیب، ج 4، ص 132، قم، قدس، چاپ هشتم، 1387ش.
[10]. جصاص احمد بن على، احکام القرآن، محقق، قمحاوی، محمد صادق، ج 1، ص 27، بیروت، دار احیاء التراث العربى، 1405ق.
[11]. «یعنی جمله حمد، از جهت لفظ خبریه است و از جهت معنا انشاییه میباشد». عاملى، ترحینی، سید محمد حسین، الزبدة الفقهیة فی شرح الروضة البهیة، ج 1، ص 12، دار الفقه للطباعة و النشر، قم، چاپ چهارم، 1427 ق.
[12]. اندلسى، ابو حیان، محمد بن یوسف، البحر المحیط فى التفسیر، تحقیق، صدقی، محمد جمیل، ج 1، ص 44، دار الفکر، بیروت، 1420ق.
[13]. ر. ک: أحکام القرآن، ج 1، ص 27.