قرعه‌کشی برای خروج از بن‌بست در مواردی که راه حل دیگری برای آن متصور نیست، موضوعی است که از دیرباز میان اقوام بشری رایج بوده و در آیات و روایاتی نیز بدان اشاره شده و در فقه اسلامی نیز در پاره‌ای از موارد برای رفع مشکل، توصیه به آن شده است.[1]
اما در مورد آنچه در پرسش آمده باید گفت که روایتی منسوب به امام باقر(ع) در این زمینه وجود دارد:
«نخستین کسى که برای او قرعه‌کشی کردند، مریم دختر عمران بود. همان‌گونه که خدا فرمود: اى پیامبر! تو نزد آنان نبودى هنگامى که قلم‌هاى خود را در آب می‌افکندند که کدام یک از آنان سرپرست مریم شوند.[2] و شش مرتبه قرعه زدند(تا تکلیف سرپرستی مشخص شد).
سپس درباره یونس قرعه زدند، هنگامى که با گروهى سوار کشتى بود و کشتى در گرداب قرار گرفت. آنان قرعه زدند(که کدامشان را به آب بیاندازند)، قرعه سه بار به نام حضرت یونس(ع) افتاد.[3]
سپس عبدالمطلب نذر کرد که اگر فرزند دهم او پسر باشد، او را قربانی کند، اما با تولد عبداللّه، عبدالمطلب ده مرتبه قرعه زد تا جان عبدالله را حفظ کند».[4]
صرف نظر از اینکه آیا قبل از این ماجراها، هیچ قرعه‌کشی میان افراد بشر انجام شده یا نه، اشکال عمده‌ای که بر این روایت وجود دارد آن است که یونس پیامبر(ع) چند سده قبل از تولد مریم مقدس(س) می‌زیست و از لحاظ زمانی، قرعه‌کشی در مورد ایشان، طبیعتاً باید اولین قرعه‌کشی به شمار می‌آمد، نه بر اساس آنچه در این روایت آمده دومین آن، پس با توجه به مخالفت این روایت با واقعیات، آیا می‌توان آن‌را پذیرفت؟
در این زمینه باید گفت:
- اندیشمندان روایی نیز متوجه این نکته شده و به عنوان نمونه علامه مجلسی(ره) بعد از نقل آن می‌گوید: واضح است که این خبر، خبر شاذّ و نادری بوده و با اخبار دیگر نیز مخالفت دارد.[5]
- این حدیث، مرفوع و مرسل است؛ زیرا:
اولاً: حمّاد بن عیسى در تمام روایات موجود بدون واسطه از حریز نقل می‌کند، ولی در این حدیث با واسطه‌ای از او نقل می‌کند که مشخص نیست چه شخصی است.
ثانیاً: حریز از اصحاب امام صادق(ع) و کاظم(ع) است که از امام صادق(ع) بیش از دو حدیث نقل نکرده و زمان امام باقر(ع) را درک نکرده است،[6] ولی در این حدیث بدون واسطه از امام باقر(ع) روایت کرده است.
- در نهایت، تنها توجیهی که برای این روایت به ذهن می‌رسد آن است که مراد از ترتیب اعلام شده در آن، ترتیب در اهمیت و رتبه است و نه در زمان قرعه‌کشی و البته اثبات اینکه کدامشان مهم‌تر از دیگری بوده‌اند نیز موضوعی نیست که به سادگی قابل اثبات باشد.
[1]. «روش قرعه کشی از نگاه روایات»، 79670؛ « قاعده قرعه(القرعة لکل امر مشکل)»، 53542.
[2]. آل عمران، 44.
[3]. صافات، 141.
[4]. شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، محقق، مصحح، غفاری، علی اکبر، ج 3، ص 89، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، 1413ق.
[5]. مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج 14، ص 204، بیروت، مؤسسة الطبع و النشر، چاپ اول، 1410ق.
[6]. نجاشی، احمد بن علی، فهرست أسماء مصنفی الشیعة(رجال نجاشی)، ص 144 – 145، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ ششم، 1365ش.