کد سایت
fa84920
کد بایگانی
102547
نمایه
ارکان چهارگانه کعبه
طبقه بندی موضوعی
طواف
خلاصه پرسش
ارکان چهارگانه کعبه کدام‌اند، و چه آدابی دارند؟
پرسش
«رکن عراقی» دقیقاً کجا است و چه آدابی دارد؟
پاسخ اجمالی
کعبه(خانه خدا) مکعب شکل است، و هر زاویه آن تقریباً محاذى با یکى از جهات چهارگانه(شرق، غرب، شمال و جنوب) است. به هر زاویه، رکن گفته می‌شود. و مجموع این چهار گوشه را «ارکان اربعه»، یا زوایاى چهارگانه می‌گویند.
بر این اساس، کعبه چهار رکن شرقی، شمالی، غربی و جنوبی دارد که حجر الاسود در رکن شرقی قرار داشته و هر شوط طواف[1] از آن آغاز و بدان پایان می‌یابد.
این ارکان نام‌های دیگری نیز دارد که در برخی این نام‌ها اختلاف نظر وجود دارد:
1. «رکن شرقی» نام‌های دیگری؛ مانند «رکن حجر»، «رکن أسود» و «رکن حجر الاسود» نیز دارد که در این نام‌ها اختلافی نیست، اما برخی معتقدند که «رکن عراقی» نیز به همین رکن گفته می‌شود؛ زیرا این رکن، تقریبا قبله اهل عراق و مناطقى است که با عراق هم جهت هستند.
2. «رکن شمالی» رکن بعد از حجر الاسود در مسیر طواف است که گروهی آن‌را «رکن عراقی» و گروه دیگر آن‌را «رکن شامی» نیز می‌دانند؛ زیرا این رکن، نیز تقریبا قبله اهل عراق، شام و مناطقى است که با آن دو هم جهت هستند؛ و از آن‌رو که تا زاویه 180 درجه را می‌توان روبروی هر رکن فرض کرد، امکان تداخل وجود داشته و این‌که سرزمین‌های دورتر از دو نگاه در برابر دو رکن قرار گیرند و این اختلاف نام‌گذاری هم ناشی از این واقعیت است.
3. سومین رکن در مسیر طواف، «رکن غربی» است که قبله‌گاه اهل مغرب می‌باشد. با این وجود، برخی از این رکن با تعبیر «رکن شامی» نیز یاد کرده‌اند.
4. آخرین رکن یا «رکن جنوبی» نام دیگری به نام «رکن یمانی» دارد که کسی در مورد اطلاق این نام بر «رکن جنوبی» تردید نکرده است. این رکن، قبله اهل یمن[2] و مناطقى است که هم‌جهت با یمن هستند.[3]
از این میان ارکان چهارگانه یادشده، «رکن حجر الاسود» و «رکن یمانی» ویژه‌تر بوده[4] و از این‌رو توصیه شده است هنگام طواف در هر شوط و نیز در طواف وداع این دو رکن را در آغوش گرفته، آنها را بوسیده و نیز با دست‌ها و سینه‌هایمان آن‌را لمس کنیم.
همچنین مستحب است که طواف‌کننده پیش از انجام سعى بر فراز کوه صفا برآید و در حالی‌که رو به سمت رکن حجر دارد، حمد و ثناى الهى به جا آورد و هفت بار تکبیر و تهلیل بگوید و دعاهاى مأثور را بخواند.
در روایتی از امام صادق(ع) نیز چنین آمده است: رکن یمانى درى از درهاى بهشت است و از روزى که گشوده شده، بسته نشده است.[5]
ابو مریم می‌گوید: همراه امام باقر(ع) طواف می‌کردم. در هر دورى که می‌زد، رکن یمانى را استلام می‌کرد و می‌فرمود: «اللَّهُمَّ تُبْ عَلَیَّ حَتَّى أَتُوبَ وَ اعْصِمْنِی حَتَّى لَا أَعُودَ...».[6]
از احکام مربوط به این رکن، استحباب دعا در کنار آن است؛ زیرا بر حسب روایات، دعا در کنار رکن یمانى به عرش الهى صعود می‌کند و فرشتهاى، مأمور آمین گفتن براى دعاکنندگان در کنار آن است.[7]
در همین راستا رسول خدا(ص) فرمود: «مَسْحُ الحَجَر و الرُکْن الیمانى یَحُطُّ الخَطایا حَطّا»؛[8] مسح حجرالاسود و رکن یمانى، گناهان انسان را پاک می‌کند.
در پایان گفتنی است؛ هرگاه واژه «رکن» بدون پسوند به کار رود، مقصود از آن، «رکن حجرالاسود» و یا همان «رکن شرقی» است.
بر این اساس، کعبه چهار رکن شرقی، شمالی، غربی و جنوبی دارد که حجر الاسود در رکن شرقی قرار داشته و هر شوط طواف[1] از آن آغاز و بدان پایان می‌یابد.
این ارکان نام‌های دیگری نیز دارد که در برخی این نام‌ها اختلاف نظر وجود دارد:
1. «رکن شرقی» نام‌های دیگری؛ مانند «رکن حجر»، «رکن أسود» و «رکن حجر الاسود» نیز دارد که در این نام‌ها اختلافی نیست، اما برخی معتقدند که «رکن عراقی» نیز به همین رکن گفته می‌شود؛ زیرا این رکن، تقریبا قبله اهل عراق و مناطقى است که با عراق هم جهت هستند.
2. «رکن شمالی» رکن بعد از حجر الاسود در مسیر طواف است که گروهی آن‌را «رکن عراقی» و گروه دیگر آن‌را «رکن شامی» نیز می‌دانند؛ زیرا این رکن، نیز تقریبا قبله اهل عراق، شام و مناطقى است که با آن دو هم جهت هستند؛ و از آن‌رو که تا زاویه 180 درجه را می‌توان روبروی هر رکن فرض کرد، امکان تداخل وجود داشته و این‌که سرزمین‌های دورتر از دو نگاه در برابر دو رکن قرار گیرند و این اختلاف نام‌گذاری هم ناشی از این واقعیت است.
3. سومین رکن در مسیر طواف، «رکن غربی» است که قبله‌گاه اهل مغرب می‌باشد. با این وجود، برخی از این رکن با تعبیر «رکن شامی» نیز یاد کرده‌اند.
4. آخرین رکن یا «رکن جنوبی» نام دیگری به نام «رکن یمانی» دارد که کسی در مورد اطلاق این نام بر «رکن جنوبی» تردید نکرده است. این رکن، قبله اهل یمن[2] و مناطقى است که هم‌جهت با یمن هستند.[3]
از این میان ارکان چهارگانه یادشده، «رکن حجر الاسود» و «رکن یمانی» ویژه‌تر بوده[4] و از این‌رو توصیه شده است هنگام طواف در هر شوط و نیز در طواف وداع این دو رکن را در آغوش گرفته، آنها را بوسیده و نیز با دست‌ها و سینه‌هایمان آن‌را لمس کنیم.
همچنین مستحب است که طواف‌کننده پیش از انجام سعى بر فراز کوه صفا برآید و در حالی‌که رو به سمت رکن حجر دارد، حمد و ثناى الهى به جا آورد و هفت بار تکبیر و تهلیل بگوید و دعاهاى مأثور را بخواند.
در روایتی از امام صادق(ع) نیز چنین آمده است: رکن یمانى درى از درهاى بهشت است و از روزى که گشوده شده، بسته نشده است.[5]
ابو مریم می‌گوید: همراه امام باقر(ع) طواف می‌کردم. در هر دورى که می‌زد، رکن یمانى را استلام می‌کرد و می‌فرمود: «اللَّهُمَّ تُبْ عَلَیَّ حَتَّى أَتُوبَ وَ اعْصِمْنِی حَتَّى لَا أَعُودَ...».[6]
از احکام مربوط به این رکن، استحباب دعا در کنار آن است؛ زیرا بر حسب روایات، دعا در کنار رکن یمانى به عرش الهى صعود می‌کند و فرشتهاى، مأمور آمین گفتن براى دعاکنندگان در کنار آن است.[7]
در همین راستا رسول خدا(ص) فرمود: «مَسْحُ الحَجَر و الرُکْن الیمانى یَحُطُّ الخَطایا حَطّا»؛[8] مسح حجرالاسود و رکن یمانى، گناهان انسان را پاک می‌کند.
در پایان گفتنی است؛ هرگاه واژه «رکن» بدون پسوند به کار رود، مقصود از آن، «رکن حجرالاسود» و یا همان «رکن شرقی» است.
[1]. «شوط که جمع آن أَشواط است: منظور از آن یک بار طواف به دور خانه خدا است». ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، ج 7، ص 337، بیروت، دار صادر، چاپ سوم، 1414ق.
[2]. ر. ک: ابن فقیه، ابوعبدالله احمد بن محمد، البلدان، ص 93، بیروت، عالم الکتب، چاپ اول، 1416ق؛ حموى، یاقوت بن عبدالله، معجمالبلدان، ج 3، ص 64، بیروت، دار صادر، چاپ دوم، 1995م.
[3]. ر. ک: هاشمى شاهرودى، سید محمود، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت(ع)، ج 1، ص 359 - 360، قم، مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامى بر مذهب اهل بیت(ع)، چاپ اول، 1426ق.
[4]. ر. ک: حرّ عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعة، ج 13، ص 336 – 343، قم، مؤسسه آل البیت(ع)، چاپ اول، 1409ق.
[5]. کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، محقق، مصحح، غفاری، علی اکبر، آخوندی، محمد، ج 4، ص 409، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، 1407ق.
[6]. همان، ص 409.
[7]. حر عاملى، محمد بن حسن، هدایة الأمة إلى أحکام الأئمة(ع)، ج 5، ص 317، مشهد، آستان قدس رضوی، چاپ اول، 1414ق.
[8]. ابوحاتم دارمی، محمد بن حبان، الإحسان فی تقریب صحیح ابن حبان، ج 9، ص 12، بیروت، مؤسسة الرسالة، چاپ اول، 1408ق؛ أبو القاسم طبرانی، سلیمان بن أحمد، المعجم الکبیر، ج 12، ص 390، قاهره، مکتبة ابن تیمیة، چاپ دوم، بی‌تا؛ با اندکی تفاوت: «إن مسحهما یَحطّان الخَطایا»؛ شیبانی، أحمد بن محمد بن حنبل، المسند للإمام أحمد بن محمد بن حنبل، ج 5، ص 191، قاهره، دار الحدیث، چاپ اول، 1416ق.