- تعریف ساده و واضح این قاعده آن است که اگر به عنوان نمونه، خصلت نیکی را برای فردی ثابت کردیم، این نشانگر آن نیست که هیچ فرد دیگری این خصلت نیکو را ندارد؛ بلکه چون ما تنها در صدد بیان ویژگی‌های فرد اول بودیم، به او پرداختیم و ویژگی دیگران باید جداگانه بررسی شود.
- مدرک و مستند فلسفی قاعده معروف «اثبات شیء نفی ماعدا نمی‌کند»، می‌تواند این باشد که وجود، خیر محض است؛ بین وجودات از حیث وجود تنافی نیست؛ بنابراین، از نظر عقلی صرف اثبات یک چیز، نفی‌کننده وجودات دیگر نیست.
- در علم اصول نیز قانون(اثبات شیء نفی ماعدا نمی‌کند) پذیرفته شده است؛ از این‌رو، در بحث مفهوم مخالف، شرط گذاشتند که جمله باید به‌گونه‌ای باشد که مفید حصر باشد؛ یعنی جمله شرطیه بیان کننده این مطلب باشد که شرط تام و منحصر برای تالی است.
توضیح این‌که در مفهوم شرط می‌گویند جمله شرطیّه که داراى دو جزء شرط(مقدم) و جزاء(تالى) می‌باشد، بر دو قسم است:
الف) جمله شرطیه در مقام بیان موضوع حکم است؛ یعنى جزء اوّل(مقدّم) همان موضوع حکم است که تحقّق حکم در جزء دوّم(تالى) متوقّف به تحقّق شرط در جزء اوّل است، به گونهاى که نمی‌توان حکم را بدون آن شرط تصوّر کرد؛ مانند: «اگر داراى فرزند پسر شدى، نام او را على بگذار». این قبیل جملات شرطى مفهوم ندارند.[1]
ب) جمله شرطیه‌‌ای که شرط، محقق موضوع نباشد؛ یعنى ممکن است که جزا بدون تحقّق شرط نیز تحقّق یابد؛ مانند: «اگر دوستت به تو نیکى کرد، به او نیکى کن».
این دسته از جمله‌های شرطیه به شرط این‌که بین شرط و جزاء ملازمه وجود داشته باشد و جزاء معلق و مترتب بر شرط و شرط سبب جزاء باشد، و همچنین این سببیت به صورت انحصاری باشد، مفهوم خواهد داشت.[2]، [3]
[1]. ملکى اصفهانى، مجتبى، فرهنگ اصطلاحات اصول، مقدمه، سبحانی تبریزی، جعفر، ج 2، ص 153، قم، عالمه، چاپ اول، 1379ش.
[2]. همان، ص 153- 154.
[3]. ر. ک: حجیت مفهوم مخالف؛ تعریف مفهوم