شک و تردید در اعتقادات از بیماریهای قلبی است و سلامت روحی و جسمی فرد و جامعه را در معرض خطر میاندازد؛[1] و بر این اساس است که در دعاهای خود برطرفشدن شک را از خدا میخواهیم و خداوند نیز در قرآن کریم، تردید انسانها در وجود خدا را از عجایب دانسته و میفرماید: أَفِی اللهِ شَکٌّ فَاطِرِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ.[2] آیا در وجود خدای آفریننده آسمانها و زمین میتوان شک و تردید به دل راه داد؟!
با این وجود بروز شک و تردید ابتدایی در هر اعتقادی، نشانهای از آغاز بلوغ عقلی و فکری است و نباید از آن هراس و واهمه داشت؛ زیرا اگر با چنین شک و تردیدهایی به صورت منطقی برخورد شود، در نهایت به تقویت اعتقاد انسان خواهد انجامید. نکتهی مهم قابل تذکر این است که احساس نگرانی از پدید آمدن حالت شک و تردید، خود نشانه خوبی از سلامت روح انسان است، بلکه بر اساس روایات همین احساس نگرانی، میتواند علامت ایمان خالص افراد باشد.[3]
در همین راستا، نقل شده است: مردى نزد پیامبر(ص) آمد و گفت ای پیامبر خدا! هلاک شدم! پیامبر(ص) از او پرسید: گویا آن خبیث (شیطان) نزدت آمد و پرسید: چه کسی تو را آفرید؟ و تو گفتی: خدا! سپس او پرسش دیگری مطرح کرد که پس آفریننده خدا که بود؟! و تو نتوانستی پاسخی به او بدهی! آن مرد گفته پیامبر را تصدیق کرد. پیامبر(ص) نیز به او فرمود که (نگران نباش، زیرا) چنین تردیدی مانند ایمان محض است.[4]
این روایت از نظر سند، روایت حَسَن است و با آن معاملهی روایت صحیح[5] میشود،[6] و از لحاظ محتوا نیز قابل پذیرش است؛ زیرا ناظر به این واقعیت است که شیطان همواره در صدد آن است که انسانها را بیایمان کرده و در دلشان تردید در وجود خدا را بیفکند، اما همینکه انسان با مراجعه به عقل و فطرت خود درصدد یافتن حقیقت برمیآید، معنایش آن است که او به سادگی تسلیم وسوسهی شیطان نشده و تلاش میکند تا به حقیقت دست یابد، و همین تلاش نیز نشانی از ایمان است، و گرنه فرد بیایمان، سخن شیطان را به آسانی پذیرفته و وسوسه او بر دلش مینشیند؛ از اینرو بدون تلاش و تحقیق برای برطرفکردن شبهه و وسوسه، منکر وجود خدا میشود!
امام صادق(ع) در این زمینه میفرماید: منظور پیامبر اکرم(ص) از «محض ایمان بودن شک در خدا»، آن است که ترس آن مرد از اینکه به واسطه این شک و تردیدها هلاک شود، نشانی از ایمان محض بوده؛ چراکه او در مورد نگهداری ایمان خویش دغدغهمند بود و از نابود شدن آن هراس داشت.[7]
گفتنی است؛ با آنکه کودکان و افراد نابالغ، گناهی برایشان نگاشته نخواهد شد، اما اینگونه نیست که شیطان هیچ تردید و وسوسهای را در ذهن آنان پدیدار نکرده و تا زمان رسیدن آنان به بلوغ دست نگاه خواهد داشت؛ از اینرو آنانی که وظیفهی تربیت کودکان را بر عهده دارند، باید مراقبت کنند تا تردیدهای ناشی از وسوسههای شیطان در دل و ذهن کودکان استحکام نیابد.
[1]. «درمان وسواس فکری و اعتقادی»، 10910
[2]. ابراهیم، 10.
[3]. «شک و تردید در اعتقادات»، 4895؛ «شک و وسواس در اعتقادات»، 1635؛ «شک و وسواس در اعتقادات»، 37291.
[4]. کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، محقق، مصحح، غفاری، علی اکبر، آخوندی، محمد، ج 2، ص 425، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، 1407ق.
[5]. «تشخیص و تمییز احادیث صحیح»، 1937؛ «تقسیمات حدیث»، 28261.
[6]. مجلسی، محمد باقر، مرآة العقول فی شرح أخبار آل الرسول، محقق، مصحح، رسولی، سید هاشم، ج 11، ص 268، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ دوم، 1404ق.
[7]. کافی، ج 2، ص 425.