تهجد و شب زنده‌داری از امور بنیادین در سفر معنوی است که در حالت عادّی، هیچ جایگزین دیگری ندارد:
«إِنَّ ناشِئَةَ اللَّیْلِ هِیَ أَشَدُّ وَطْئاً وَ أَقْوَمُ قیلاً»؛[1] قطعاً برخاستن شب، رنجش بیشتر و گفتار [در آن هنگام] راستینتر است.[2]
در این زمینه امام حسن عسکری(ع) فرمود: «رسیدن به خداوند، سفرى است که جز با شب زنده‌دارى نمی‌توان بدان دست یافت».[3]
از این‌رو تا آن‌جا که ممکن است نباید به دنبال جایگزینی برای تهجّد باشیم.
با این وجود اما، اسلام دین منعطفی است و اگر واقعاً و بدون بهانه‌تراشی و تن‌پروری، شرایطی پیش‌آید که فرد ناچار باشد که این مستحب مؤکد را ترک کند، این‌گونه نیست که یک بنده خالص خدا نتواند به پاداش شب‌زنده‌داران دست یابد و مطمئناً خدا از فضلش به او خواهد بخشید:
- بیماری: فردی که سابقاً اهل تهجد بود، اگر به دلیل بیماری سختی نتواند عبادت و شب‌زنده داری را مانند گذشته ادامه دهد، هم‌چنان از متهجّدان به شمار خواهد آمد:
پیامبر اسلام(ص) در این زمینه می‌فرماید:
برای بیمار چهار امتیاز وجود دارد: « ... پروردگار به فرشته نویسنده اعمال او دستور می‌دهد تا (پاداش) هر کار نیکى که در حال تندرستى انجام مىداد، در حال بیمارى‌اش نیز برای او در نظر بگیرد ...».[4]
- نیّت: اگر شخصی صادقانه تصمیم داشته باشد که به تهجّد بپردازد، اما با این وجود از خواب بیدار نشود، بی‌پاداش نخواهد بود. امام صادق(ع) در این زمینه می‌فرماید: «هرگاه مؤمن در طول روز نیت کند که نماز شب بخواند، اما خواب بر او غلبه یابد و نتواند که نماز شب بخواند، خداوند(پاداش) آن نماز را برای او خواهد نگاشت و نفس او را تسبیح و خواب او را صدقه به حساب می‌آورد».[5]
- اضطرار: در تکمیل بند قبلی اگر فردی برای کسب درآمد حداقلّی که جهت نفقه خانواده بر او واجب است( و یا برای انجام هر واجب دیگری) ناچار باشد تمام روز و ابتدای شب را بیدار باشد؛ و از این‌جهت امکان تهجّد برای او فراهم نشده و یا آن‌که در صورت شب‌زنده‌داری در فردای آن روز از کاری که موظّف به انجام آن است، کم گذاشته؛ و از این‌رو مرتکب گناه شود، چنین فردی در صورتی که دیگر رفتارهایش در مسیر درست و خدایی باشد و مشخص باشد که در صورت فقدان موانع به تهجّد خواهد پرداخت، هیچ بعید نیست که پروردگار، فضیلت تهجد را برای او نیز منظور دارد.[6]
البته شیطان به دنبال آن است که انسان را از تهجّد بازدارد و شاید با این بهانه که تو مشمول یکی از موارد فوق هستی، او را از این پاداش بزرگ بازدارد، پس با توجه این موضوع باید دقّت کرد که آنچه گفته شد را بهانه‌‌ای برای ترک تهجد قرار داد.
[1]. مزمل 6.
[2]. «اهمیت و آثار نماز شب و حکم قضاء آن»، 2859؛ «کیفیت نماز شب»، 5832؛ «قضای نماز شب»، 34528؛ «خواندن نماز شب؛ از صفات شیعه بودن»، 35773؛ «عبادت در تاریکی شب»، 41320.
[3]. مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج 75، ص 380، بیروت، مؤسسة الطبع و النشر، چاپ اول، 1410ق.
[4]. شیخ صدوق، ثواب الاعمال و عقاب الأعمال، ص 193، قم، دار الشریف الرضی للنشر، چاپ دوم، 1406ق.
[5]. شیخ صدوق، علل الشرائع، ج 2، ص 524، قم، کتاب فروشی داوری، چاپ اول، 1385ش.
[6]. ر. ک: بحار الأنوار، ج 67، ص 190.