1. Вәһј лүғәтдә “бир мәтләбин сүрәтлә вә ҝизлин шәкилдә өтүрүлмәсинә” дејилир. Амма дини терминдә вәһј, “пејғәмбәрләрә мәхсус бир дәрк вә шүурдур ки, Аллаһ-тааланын кәламыны васитә, јахуд васитәсиз шәкилдә алмаға” аид олур;
2. Вәһј сөзү лүғәти мәнасында тәкҹә пејғәмбәрләрә јох, бәлкә дә гејри-пејғәмбәрләрә вә һәтта, һејванлара вә биткиләрә вә с.. аид олур. Мисал үчүн, Гуранда һәзрәти Мусанын (әлејһиссалам) анасына олунан илһам, фитри ишләрдә өзүнә јува гурмагдан өтрү бал арысына, јахуд варлыг аләминдә сабит ишләрдә јер вә ҝөјләрә вәһј олунмасы кими мөвзулары гејд етсәк олар;
3. Вәһј иддиасында олан бәзи арифләрин дә мәгсәди вәһјин һәмин лүғәт мәнасы вә ја гәлби илһам нәзәрдә тутулур чүнки, дини терминдә олан вәһј пејғәмбәрләрә мәхсусдур;
4. Пејғәмбәрлик вә шәриәт саһиби олдуғуну ыә вәһј алдығыны иддиа едән шәхсин сөзүнүн доғрулуғу онун мөҹүзәси илә исбат олунур;
5. Мөҹүзә харигүладә бир әмәл олуб бәшәрин гүдрәтиндән хариҹдәдир, тәлим вә охумагла әлә ҝәлән бир әмәл дејилдир. Пејғәмбәрлик иддиасында олан шәхс бу әмәли өз рисаләтини вә иддиасыны исбат етмәкдән өтрү мүбаризәјә дәвәтлә јанашы башгаларына ҝөстәрир. Мәсәлән, һәзрәт Мусанын (әлејһиссалам) әсасынын әждаһа олмасы, Исанын (әлејһиссалам) өлүләри дирилтмәси, јахуд, Пејғәмбәримизин (сәләллаһу әләјһи вә алиһи вә сәлләм) инанмајанлары Гуран кими бир китабы ҝәтирмәләринә дәвәт етмәсини гејд етмәк олар. Бу сәбәбдән һәр кәс харигүладә ишләр ардынҹа олса, амма һеч бир иддиа етмәсә, бу әмәл мөҹүзә сајылмыр, кәрамәт вә саир.. .. һесаб олур. Һәмчинин, әҝәр белә бир шәхсин әмәли иддиасы илә ујғун олмаса да о әмәл мөҹүзә сајылмаз;
6. Мөҹүзәнин вәһј вә пејғәмбәрлик иддиасындан өтрү сүбут олмасы јолу будур ки, һәм мөҹүзә вә һәм вәһј, һәр икиси харигүладә вә гејби әмәлләрдәндир. Амма вәһј елә бир әмәл дејил ки, башгалары ону мүшаһидә едә билсин вә вәһј мәләјини ҝөрмәк пејғәмбәрдән башга һеч ким үчүн мүмкүн дејил. Бу сәбәбдән дә пејғәмбәрләр өз мөҹүзәләри илә исбат едибләр ки, архаландыглары јер илаһи вә гејби гүдрәтдир. “Мисалын мүмүкүн вә гејри-мүмкүн олмсында һөкм бирдир”, ганунуна әсасән белә нәтиҹә алмаг олар ки, пејғәмбәрләрин вәһј алмалары һаггында олан иддиалары тамамилә доғру вә дүзҝүндүр.
7. Јаланчы пејғәмбәрлик иддиасында оланын әваситәси илә мөҹүзәнин баш вермәси гејри-мүмкүндүр. Чүнки, онун иддиасы Аллаһ-тааланын һикмәт вә һидајәти илә тәзад тәшкил едир вә белә инсанын әлиндә мөҹүзәнин олмасы инсанларын јолларыны азмасына сәбәб олар. Ән азы она ҝөрә ки, инсанларын вәзифәси пејғәмбәрлик иддиасыны едәнин сөзүнү гәбул етмәкдирсә, белә шәхсләрин јаланчы пејғәмбәрлик иддиалары ҹәмијјәтдә һәрҹ-мәрҹлијә вә вәһј мәсәләсиндә чашгынлыға сәбәб ола биләр, јахуд да бүтүн пејғәмбәрләрин иддиаларыны үмумијјәтлә гәбул етмәмәклә нәтиҹәләнәр. Бу да илаһи елчиләрин ҝөндәрилмәсиндән олан һәдәфлә ујғун ҝәлмир. Мәсәләнин һәлли бундадыр ки, Аллаһ-таала тәрәфиндән јаланчы вә доғру пејғәмбәрләри бир-бириндән ајырмагдан өтрү мејар олмалыдыр ки, о мејар да һәмин мөҹүзәдир.
8. Пејғәмбәрлијин доғрулуғуну исбат етмәк үчүн башга јоллар да вардыр, о ҹүмләдән, вәһјин тәнагүз олмасыны арашдырмагдан өтрү онун маһијјәтини арашдырмаг вә һәмчинин, онун маһијјәтининин бәшәрин әгли вә фитрәти илә ујғун олмамасы, диҝәр мејарлардардыр. Демәли, вәһј ады илә иддиа олунан, амма әглин сөзсүз гәбул етдији ганунларла мүхалиф олан “вәһј” тамамилә јаландыр. Неҹә ки, әҝәр бир вәһјин ҹүмләләри ичәрисиндә, јахуд ики вәһј арасында бир-биринә зидд мәтләбләр оларса, бу пејғәмбәрлик иддиасынын јалан олмасына дәлилдир.
9. Пејғәмбәрлик иддиасында оланын шәхси һәјатыны арашдырмаг, әхлаг вә руһи ҹәһәтләрини јохламаг мәлум едә биләр ки, белә бир шәхс өз сөзүндә вә иддиасында нә гәдәр доғру, јахуд јалан данышыр.
10. Өз мүасири олан пејғәмбәри танытдырмасы вә ја өзүндән сонра ҝәләҹәк пејғәмбәри елан етмәси пејғәмбәрлик иддиасында оланы танымагдан өтрү башга бир васитәдир.
“Вәһј” сөзүнүн лүғәтдә вә дини терминолоҝијада[1] ајры-ајры мәналары вар. Вәһј лүғәтдә “бир мәтләбин сүрәтлә вә ҝизлин шәкилдә өтүрүлмәсинә” дејилир[2] вә “гәлби илһама” да аид олур. Амма дини терминолоҝијада (әгли тәфәккүрә јох) “батини дәрк вә хүсуси шүура дејилир вә хүсуси илаһи диггәтдә гәрар тутан (пејғәмбәрләрдән) башга һеч бир бәшәр өвлады үчүн мүмкүн дејил.
Һәмчинин, вәһји заһири һисс үзвләри илә дә һисс етмәк олмаз.”[3]
Вәһјин лүғәтдәки мәнасы тәкҹә ади инсанлара јох, бәлкә дә башга ҹанлылара һәтта, заһирдә идрак гүввәси олмајан биткиләрә дә аид олур. Белә ки, Гуранда фитри мејлә әсасән бал арысына јува гурмаг вә бал һазырламаг јолу Аллаһ-таала тәрәфиндән вәһј олунмуш кими ачыгланыр.[4] Јахур, Мусанын (әлејһиссалам) анасына оғлуна ниҹат вермәкдән өтрү ону сандыға гојуб Нил чајына атмасы вәһј олдуғу билдирилир.[5] Һәмчинин, Аллаһ-тааланын ҝөјләрә вә јерә дә вәһј етмәси ачыгланыр.[6]
“Вәһј” иддиасыны едән арифләрин вәһј сөзүндән мәгсәдләри исә һәмин лүғәви мәнасында ишләнән, гәлби илһам, бир нөв кәшф вә шүһуддур.
Ибн Әрәби јазыр: ....”Вәһјин вәһј олунанын нәфсинә һакимијјәти онун өз нәфсинә олан ихтијарындан чох мөһкәмдир. Гуранда Аллаһ-таала бујурур: “Биз она (инсана) шаһ дамарындан да јахыныг!”[7] Бәс еј дост! Һәр вахт ҝүман етсән ки, Аллаһ сәнә вәһј едиб өз нәфсинә диггәт ет, ҝөр өз нәфсиндә бу мөвзуја шүбһә вә мүхалифәт һалы вар, ја јох? Әҝәр нәфсиндә бу мөвзуда һәлә дә тәфәккүр вә тәһлил етмәјә јер варса бил ки, сәнә һеч бир вәһј олунмамышдыр, амма сәнә чатан шеј сәни бүтүнлүклә өзүнә табе етмишсә, кор вә кар етмишсә, сәнин нәфсинлә тәфәккүр вә тәдбиринин арасында һеч бир бош јер галмајыбса вә өз фәрманыны там шәкилдә сәнә бәјан едибсә, бил ки, сәнә вәһј (илһам) ҝәлмишдир.”[8] Әлбәттә, бу мөвзуда чох сөз вар ки, бу бәһсдә һамысыны ачмаға имкан јохдур. Јалныз, ариф вә һикмәт саһиби олан фәгиһләрдән биринин сөзү илә кифајәтләнирик. Сәдрил-Мүтәллиһин Ширази (рәһмәтуллаһ) өзүнүн Мәфатиһул-гејиб китабында елм әлә ҝәтирмәјин (кәсб, тәлим, бәхшиш вә тәшвиг бәһси) јолларыны ачыгладыгдан сонра јазыр: “Илаһи елм ики јолла биринҹи, вәһј, икинҹиси исә илһам васитәси илә олур.” Сонра јазыр “...сөзүн гысасы, илһам нөвүндә Пејғәмбәрләр (әлејһимуссалам), гејри-пејғәмбәрләр вә өвлијалар мүштәрәкдирләр амма, вәһј пејғәмбәрләрә мәхсусдур. Чүнки, шәриәт вә рисаләт онларын өһдәсиндәдир.”[9] Бәһсин ардында вәһјлә илһамын фәргиндә сөзүн чатдырылмасы васитәсинин мүһүм рол ојнадығыны бәјан едир.[10] Диҝәр алимләрдән Гејсәри дә Ибн Әрәбинин Фусусул-һикәм китабынын мүгәддимәсиндә вәһјлә илһамын фәргләрини ачыглајыр вә сонра јазыр: “ ... вәһј пејғәмбәрләрә мәхсусдур.....илһам вилајәтин хүсусијјәтләриндәндир вә ..”[11]
Беләликлә, ола биләр, һәр заманда кимсә вәһј иддиасында олсун, амма билмәк лазымдыр ки, белә шәхсләрин вәһјдән мәгсәди пејғәмбәрлик иддиасы иләдир, јахуд, ирфан аләминдә баш верән илһам вә шүһуд һаләтиндәндир? Икинҹи фәрздә о пејғәмбәр јох, бәлкә дә бир арифдир вә бу һагда сөзүнү исбат етмәкдән өтрү лазым олан шәраитләр вар ки, онлара башга китабларда мүраҹиә едә биләрсиниз.
Амма, әҝәр иддиа олунса ки, Аллаһ-таала тәрәфиндән вәһј олунуб вә пејғәмбәрлик иддиасы олунса, онда кәлами бәһс гаршыја чыхыр вә һәр һансы бир пејғәмбәрин танынмасы јолу нәдир, әсл пејғәмбәрлә јаланчы иддиачылары неҹә ајырмаг олар?
Заһирдә белә нәзәрә ҝәлир ки, суал верәнин мәгсәди будур ки, доғру пејғәмбәрләрин танынмасы јоллары ачыглансын. Онда суалы белә вермәк лазымдыр ки, әҝәр кимсә пејғәмбәрлик иддиасы етсә, онун иддиасынын доғрулуғу һансы јолла исбат олунур?
Һәр кәс Аллаһ-таала тәрәфиндән вәһј алмасыны, пејғәмбәрлик вә шәриәт иддиасы едәрсә, бу иддиасына Аллаһ-таала тәрәфиндән дәлил вә әламәт ҝөстәрмәлидир. Чүнки, вәһј диҝәрләри үчүн мүшаһидә олунмаздыр. Вәһј мәләјини дә пејғәмбәрдән башга кимсә ҝөрмүр вә ондан кимәсә дә әламәт заһир олмур. Бу ҝөрүнмәјән харүгаләдә әмәлин исбаты үчүн башга бир әмәлә еһтијаҹ вар вә бу да мөҹүзәдир. Бунунла да мөҹүзәни ҝөрән инсанлар баша дүшәрләр ки, пејғәмбәрлик иддиасында олан шәхс фөвгәладә илаһи бир гүдрәтә бағлыдыр вә пејғәмбәр гејри-ади вә гејри-мадди гүдрәтә архајын олмагла она вәһј назил олур. Онун Аллаһла әлагәси вар. Мөҹүзә саһиби елә бир әмәл ҝөстәрә биләр ки, дүнјада һеч кәс о иши ҝөрә билмәз вә һамы да онун сөз гәбул едәр.
Бу ачыгламадан мәлум олур ки, һәр бир үммәт онлара ҝөндәрилән пејғәмбәрдән мөҹүзә тәләб етмишдир. Онларын бу истәкләри јериндә вә һагг бир әмәл иди вә пејғәмбәрләр дә Аллаһ-тааланын изни илә онларын истәјини гәбул едиб, мөҹүзә ҝөстәрмишләр. Гуранда охујуруг: “Анд олсун ки, Биз пејғәмбәрләримизи ачыг-ашкар дәлилләрлә (мө’ҹүзәләрлә) ҝөндәрдик. Биз онлара бирликдә (Аллаһын һөкмләрини билдирән сәмави) китаб вә әдаләт тәрәзиси (шәриәт) назил етдик ки, инсанлар (бир-бири илә) әдаләтлә рәфтар етсинләр.”[12]
Мөҹүзә нәдир? Мөҹүзәјә мүхтәлиф тәрифләр верибләр. Бәзи хүсуси гејдләрә ҝөз јуммагла мөҹүзәнин тәрифиндә демәк олар ки, бу елә бир харигүладә әмәлдир ки, ону јалныз Аллаһ-тааланын ҝөндәрликләри һәјата кечирә биләрләр. Бәшәр бүтүн гүввәсини ҹәмләшдирсә дә елә бир мөҹүзәни ҝәтирә билмәз.[13]
Мөҹүзәнин тәрифини нәзәрә алмагла онун бир нечә хүсусијјәтини дә әлә ҝәтирмәк олар: Биринҹи; адындан мәлум олдуғу кими мөҹүзә елә бир әмәл олмалыдыр ки, башгаларыны елә бир иши ҝөрмәкдә аҹиз гојсун; јәни, бәшәрин гүдрәт, елм, тәһсил вә тәлиминдән хариҹдә олсун. Икинҹи, мөҹүзә елә бир шәкилдә олмалыдыр ки, пејғәмбәрин гаршысындакылар гәти билсинләр ки, белә бир әмәли бәшәр гүдрәти едә билмәз вә һеч вахт мәғлуб, јахуд батил олмаз....[14]
Мисал үчүн, һәзрәт Исанын (әлјеһиссалам) өлү дирилтмәси мөҹүзәсини ҝөстәрмәк олар ки, бу мөҹүзә һәм башгаларыны елә бир әмәли иҹра етмәкдә аҹиз гојур, һәм харигүладә, һәм пејғәмбәрлик иддиасы вә шәриәтлә бирликдә һәм дә мәғлуб едилмәздир. Белә әмәлләрин пејғәмбәрләр тәрәфиндән баш вермәси о мәнададыр ки, гејри-ади әмәл олан вәһјин дә тәһәггүг тапмаг габилијјәти вар. Мәшһур “имкан олан вә олмајан шејдә һөкмүн әлә ҝәлмәси јолу бирдир”[15] ганунуна әсасән нәтиҹә ала биләрик ки, гејби бир гүдәрәтлә әсанын әждаһаја чеврилмәси әсас верир ки, Аллаһ-тааланын да сөзүнү гејбдән алмаг олар. Инсан һәм өзү она елм тапа биләр вә башгаларына да чатдыра биләр.
Беләликлә, пејғәмбәрлик иддиасында оланын сөзүнүн доғрулуғуну исбат етмәкдән өтрү ән мүһүм јол мөҹүзәдир. Пејғәмбәрлик иддисы едәнин мөҹүзә ҝәтирмәси илә она иман ҝәтириб, сөзләрини вә дәвәтини гәбул етмәк олар. Әслиндә мөҹүзә бир мөһкәм дәлилдир ки, һөҹҹәти инсанлара тамам едир вә бунунла да пејғәмбәрләрин дәвәтләринә иман ҝәтирмәјәнләрин бәһанәләринин гаршысыны алыр.
Ола биләр, бу мөвзуда суал олунсун ки, јалан иддиа едән пејғәмбәрдән мөҹүзәнин баш вермәси гејри-мүмкүндүрмү? Ҹавабында демәк олар ки, бу әмәлин әгли ҹәһәтдән гери-мүмкүн олмасыны иддиа едә билмәсәк дә, Аллаһ-тааланын һәким, меһрибан вә һидајәт едән кими бәјәнилмиш сифәтләри дәлаләт едир ки, Аллаһ-таала инсанларын дүз јолдан азмамалары үчүн мөҹүзәни јаланчы пејғәмбәрлик иддиасы едән бир инсана вермәз. Башга сөзлә десәк, ја һәр пејғәмбәрлик иддиасы едәнин сөзүнү ешидиб она иман ҝәтирмәлијик вә бунунла да пејғәмбәрлик иддиасы едәнләрин чохлуғу илә ҹәмијјәтдә һәрҹ-мәрҹлик вүҹуда ҝәләр, ја да һеч бир пејғәмбәрин сөзүнү вә иддиасыны гәбул етмәјәк вә бу да, инсанларын һидајәтинә вә иман ҝәтирмәк олан илаһи һәдәфә зиддир. Јахуд да доғру пејғәмбәрләри танымагдан өтрү мүәјјән бир јол вә ганун олмалыдыр. Бу јолда бундан ибарәтдир ки, садиг пејғәмбәрләр мөҹүзә ҝәтирмәклә јаланчылардан ајрылсын вә нәтиҹәдә, бунун васитәси илә бәшәријјәтин ниҹат вә сәадәти тәмин олунсун.
Бу сәбәбдән бәзи кәлам алимләри пејғәмбәрләри танымаг јолуну јалныз мөҹүзә васитәси илә олмасыны сөјләјирләр.[16] Там әминликлә дејә биләрик ки, доғру пејғәмбәрләри танымагдан өтрү ән мүһүм вә ән бәјәнилмиш јол мөҹүзә јолудур, амма буна бахмајараг, башга јоллар да пејғәмбәрләрин иддиасынын доғрулуғуну исбат етмәкдән өтрү вардыр. Онлардан ән мүһүм сајыланы алынмыш вәһјин мөвзусунун нә дәрәҹәдә доғрулуғу вә зиддијјәт тәшкил етмәмәси, бәшәрин әгл вә фитрәти илә нә гәдәр ујғун олмасыны арашдырмагдыр. Јәни, әҝәр бир нәфәр шәриәт вә пејғәмбәрлик иддиасы илә вәһј алмасыны иддиа етсә лакин онун сөјләдикләри бәшәр әглинин гәти шәкилдә гәбул етдији әгли ганунлар вә пак фитрәти илә ујғун олмаса, онун иддиасынын јалан олдуғу ашкарланар.[17] Һәмчинин, әҝәр пејғәмбәрин ачыгладығы мәсәләләрин арасында бир-биринә зидд вә бир-бирини инкар едән мәтләбләр варса, бу о шәхсин иддиасынын јалан олмағына дәлил ола биләр. Неҹә ки, Гуран-Кәримдә охујуруг: “Oнлaр Гур’aн бaрəсиндə (oнун Аллaһ кəлaмы oлмaсы һaггындa) дүшүнмəзлəрми? Əҝəр o, Аллaһдaн гeјриси тəрəфиндəн oлсaјды, əлбəттə, oндa чoxлу зиддијјəт (иxтилaф, ујғунсузлуг) тaпaрдылaр.”[18]
Јаланчы пејғәмбәри танымағын јолларындан бири дә онун шәхси һәјатыны арашдырмагдыр. Әҝәр пејғәмбәрлик иддиасында олан шәхс өзү өз иддиасына әмәл етмирсә, сөзүндә јаланчылыг варса, јахуд хошаҝәлмәз әмәлләр едирсә, исанларын мал вә намусунда ҝөзү варса, һакимлик вә башчылыг мәһәббәти онда чохдурса вә с....бүтүн бу сифәтләрин һамысы иддиачынын јаланчы олмасыны тәсдигләјир вә белә сифәтләр пејғәмбәрлик мәгамы илә ујғун дејилдир.
Пејғәмбәри танымағын јолларындан бири дә өзүндән әввәлки вә сонракы пејғәмбәри инсанлара танытдырыб мүждәләмәкдир. Бәзән бу ҹүр һал мөҹүзәсиз дә инсанларын она инанмасына кифајәт едир. Бахмајараг ки, бу һаләтдә олан пејғәмбәр өзүндән әввәлки, јахуд, өз әсриндә олан пејғәмбәрин мөҹүзәсинә дә архаланмалыдыр.
Бәзи вахтлар бир әсрдә бир нечә пејғәмбәр ҝөндәрилир вә онлардан биринин мөҹүзәси диҝәр пејғәмбәрләр вә онларын доғрулуғуна кифајәтдир. Мисал үчүн, һәзрәт Ибраһим (әлејһиссалам) Лут пејғәмбәрлә (әлејһиссалам) бир әсрдә олуб вә бу заман һәзрәт Ибраһимин (әлејһиссалам) пејғәмбәрлији инсанлара исбат олурса, о да һәзрәт Лутун (әлејһиссалам) пејғәмбәрлијини тәсдигләјирсә, Лутун (әлејһиссалам) пејғәмбәрлији бүтүн инсанлара артыг исбат олунмуш сајылыр. Инсанлар бу јолла икинҹи пејғәмбәрин пејғәмбәрлијинә инаныр вә онун да Аллаһ-таала тәрәфиндән олдуғуна иман ҝәтирирләр.[19]
Әзәмәтли Ислам Пејғәмбәринин (сәләллаһу әләјһи вә алиһи вә сәлләм) дә пејғәмбәрлији мөҹүзәсиндән әлавә, кечмиш пејғәмбәрләр дә о Һәзрәт һаггында чохлу мүждәләр вермиш вә бу бәшарәтләр о гәдәр ајдын олмушдур ки, бир дәстә кечмиш пејғәмбәрләрин мүждәләринә әсасән, Ислам Пејғәмбәрини (сәләллаһу әләјһи вә алиһи вә сәлләм) өз өвладларыны таныдыглары кими таныјырмышлар. Гуранда бу һагда охујуруг: “Китaб (Төврaт вə Инҹил) вeрдијимиз шəxслəр oну (Муһəммəди) өз oғуллaрыны тaныдыглaры кими тaныјырлaр. (Бунa бaxмaјaрaг) oнлaрын бир гисми, шүбһəсиз ки, һəгигəти билə-билə ҝизлəдир.”[20] Ислам Пејғәмбәри (сәләллаһу әләјһи вә алиһи вә сәлләм) пејғәмбәрлијә сечилмәздән әввәл һәзрәт Иса (әлејһиссалам) Пејғәмбәрин (сәләллаһу әләјһи вә алиһи вә сәлләм) мүбарәк адыны өз мүасирләринә мүждә вермишдир. Гуранда охујуруг: “Ону да хатырла ки, бир вахт Мәрјәм оғлу Иса белә демишди: "Еј Исраил оғуллары! Һәгигәтән, мән өзүмдән әввәл назил олмуш Төвраты тәсдиг едән вә мәндән сонра ҝәләҹәк Әһмәд адлы бир пејғәмбәрлә (сизә) мүждә верән Аллаһын елчисијәм!" Сонра (Мәһәммәд әлејһиссәлам) онлара ачыг-ашкар мө’ҹүзәләр ҝәтирдикдә онлар: "Бу, ачыг-ајдын сеһрдир!" - дедиләр.”[21]
Сөзүн сонунда буну гејд едирик ки, Ислам Пејғәмбәри (сәләллаһу әләјһи вә алиһи вә сәлләм) һаггында Төврат вә Инҹил китабларында олан сифәт вә хүсусијјәтләринин мөвзусунда олан мүждәләр дә илаһи пејғәмбәрләри танымағын башга бир јолудур. Гуран ајәләри буну ачыг шәкилдә тәсдигләјир. Аллаһ-таала Гуранда бујрур: “O кəслəр ки, əллəриндəки Төврaтдa вə Инҹилдə (aдыны, вəсфини вə əлaмəтлəрини) јaзылмыш ҝөрдүклəри Рəсулa-үмми (һeч кəсин јaнындa oxујуб eлм өјрəнмəмиш вə јa мəккəли) пeјғəмбəрə тaбe oлурлaр.”[22] Һәмчинин, бәзи ајәләр дә буна дәлаләт едир.[23]
Ислам Пејғәмбәри (сәләллаһу әләјһи вә алиһи вә сәлләм) һаггында бу мөвзу барәсиндә даһа чох мәлумат алмагдан өтрү бу һагда јазылмыш Төврат вә Инҹил киатбарынын шәрһләринә баха биләрсиниз.[24]
[1] Бах мөвзу: Вәһј вә онун кејфијјәти.
[2] Рағиб Исфаһани, Мүфрәдат, “вәһј” кәлмәси.сәһ.515.
[3] Әлламә Тәбатәбаи, сејјид Мәһәммәд, Әл-Мизан фи тәфсирил-Гуран, ҹ.2;сәһ.159, чап, Дарул китабил- исламијјә.
[4] Нәһл сурәси, 68.
[5] Таһа сурәси, 38; Гәсәс сурәси, 7.
[6] Фуссиләт сурәси, 11, 12; Зилзал сурәси, 5.
[7] Гаф сурәси, 16.
[8] Ибни Әрәби, Муһијәддин, Футуһатил-Мәккијјә, ҹ.2;сәһ.78, чап Дарул-әрәбијјәтил-кубра, Мисир.
[9] Сәдрил-Мүтәллиһин Ширази, Мәфатиһул-гејб, ҹ.1; сәһ.221,224.
[10] Һәмин мәдрәк, сәһ.224.
[11] Гејсәри, Ибн Әрәбинин Фусусул-һикәм китабына мүгәддимә, једдинҹи фәсл, тәнбеһ.
[12] Һәдид сурәси, 25.
[13] Ҹаваб Амули, Әбдуллаһ, Гуранын мөвзу үзрә тәфсири, ҹ.1; сәһ.89.
[14] Әлламә Тәбатәбаи, сејјид Мәһәммәд, Әл-Мизан фи тәфсирил-Гуран, ҹ.1;сәһ.74, чап-2, Дарул китабил- исламијјә, теһран, 1389.
[15]О шејдә ки, мүмүкүн олан вә олмајан әшјаларын һөкмү бирдир. Бу фәлсәфи бир ганун олуб мүхтәлиф мөвзуларда ишләнир. Бу ганунун мөвзулары вә изаһы илә даһа јахындан таныш олмагдан өтрү бахын: Гулам Һүсјен Ибраһими Динани, Ислам фәлсәфәсиндә үмуми ганунлар, ҹ.1; сәһ.208.
[16] Әбдүрразиг Разиги, Иман сәрмајәси, сәһ.85; Мүзәффәр, Шејх Мәһәммәд Рза, Имамијјә әгидәләри, сәһ.77, икинҹи фәсл, пејғәмбәрлик.
[17] Бу мәсәләјә диггәт јерирмәк лазымдыр ки, ола билсин, бүтүн әсрләрдә инсанларын һамысы һансыса мөвзунун инсанын сағлам әгли вә пак фитрәти илә ујғун олмадығыны дәрк дә билмәсинләр, һәтта, бәзи пејғәмбәрләрин ҝәтирдикләри бәзи мәсәләләрдә әгл ону дәрк етмәкдән аҹиздир, јахуд һамынын фитрәтиндә белә бир дәрк гүввәси јохдур. Һалбуки, инсанлара өз дәлилләрини тамамламагдан өтрү пејғәмбәрләрин ҝәтирдикләри мәсәләләр там ајдын вә һамыныны баша дүшдүјү сәвијјәдә олмалыдыр; Мисбаһ Јәзди, Мәһәммәд Тәги, Гуран маарифи, ҹ.4 вә5; сәһ.66-69.
[18] Ниса сурәси, 82.
[19] Мисбаһ Јәзди, Мәһәммәд Тәги, Гуран маарифи, ҹ.4 вә5; сәһ.71
[20] Бәгәрә сурәси, 146; Әнам сурәси, 20; Әлламә Тәбатәбаи, сејјид Мәһәммәд, Әл-Мизан фи тәфсирил-Гуран, ҹ.1; сәһ,326,327; ҹ.7; сәһ.40-41, ҹ.8; сәһ.278-282.
[21] Сәф сурәси, 6.
[22] Әраф сурәси, 157.
[23] Фәтһ сурәси, 29, Шүәра сурәси, 197, вә с..;Әлламә Мәҹлиси, Биһарул-Әнвар, ҹ.15; сәһ.174-248.
[24] Әлламә Мәҹлиси, Биһарул-Әнвар, ҹ.15; сәһ.174-248; Јуһанна Инҹили, баб.14; бәнд.16-30; баб.15, бәнд 26; Барнаба Инҹили, баб.39, 41, 44, 54, 55 вә 136 вә ...