İslam və Quran ayələrinin nəzərində "camaat" dövlətin ən lazımlı qanunu kimi hesab olunur.

Qurani kərim buyurur:

«لقد ارسلنا رسلنا بالبینات و انزلنا معهم الکتاب و المیزان لیقوم الناس بالقسط...»

Yəni, biz Peyğəmbərlərimizi açıq- aşkar dəlillərlə göndərdik, onlarla (səmavi) kitab və mizan (haqqı batildən ayıran və ədalətli qanunlar) nazil etdik ki, insanlar ədalətə riayət etsinlər.[1]

Buna görə də, əgər islam ədalətin icra olunması üçün proqram tökürsə bəs cəmiyyətdə ədalət və bərabərliyin bərpa olmasına ehtiram qail olmuş və onu insanların ixtiyarında qoyur ki, ona riayət olunsun nəinki, hakim və rəhbərlərin ixtiyarında qoyulsun.

Cəmiyətlə hökumət arasında olan rabitəni aşağıdakı qismətlərdə xülasələşdirmək olar:

1. cəmiyyət tərəfindən İslam hakimiyyətinin seçilməsi:

İslam hakimiyyətində, insanlar eşq və məlumatları olaraq və islama olan məhəbbətləriylə onu istəytib seçir və İlahi qanunların icra olmasını tələb edirlər. Əlbəttə ki, cəmiyyətin seçimi olmadan İslam hakimiyyəti qurula bilməz və ilahi qanunlarda icra oluna bilməz. buna görədir ki, imam Əli (ə) baxmayaraq Allah Taala tərəfindən insanlar üçün vəli və rəhbər təyin edilmişdi, amma camaat tərəfindən təyid edilməyən kimi, bu məsuliyyəti öz öhdəsinə götürmədi; çünki vilayət və rəhbərlik vəzifəsini yerinə yetirmək üçüqn insanlarda hazırlıq yox idi.

Amma hazırlıq olduğu zaman, o həzrət bu məsuliyyətin altından çəkilmədi. Həzrət bu haqda buyurur:

« لولا حضور الحاضر و قیام الحجة بوجود الناصر و ما اخذ الله علی العلماء ان لایقاروا علی کظة ظالم و لا سغب مظلوم لألقیت حبلها علی غاربها و لسقیت اخرها بکأس اوّلها و لألفیتم دنیاکم هذه ازهد عندی من عفطة عنز...» [2]

Yəni əgər bir çox sayda beyət edənlər olmasaydı və mənə kömək olan insanlar bunu höccət (dəlil) olaraq mənə tamamlamasaydı, Allah əgər alimlərdən vədə almasaydı ki, məzlumların ac vəzülkmar hakimlərin qarınlarını doyuzdurduqları zaman sakit olmasınlar, xilafət dəvəsinin cilovunu üstünə atıb onu azad buraxardım və xilafətin sonunu onun birinci badəsiylə qoyurardım. O zaman görərdiniz ki, sizin dünyanız mənim üçün keçinin burnunun suyundan da qiymətsiz bir şeydir.[3]

Həzrət Əlinin (ə) bu cümlələri bunu bildirirki, baxmayaraq hökumət təşkil vermək ədaləti icra edib məzlumun haqqını zalımdan almaq, Allah tərəfindən imamın öhdəsinə qoyulmuş bir vəzifədir, amma bu vəzifə camaatın beyəti və difasıyla deyildirsə, camaatın islam dövlətini təşkil vermək üçün səhnədə hazır olmazsa, imamın vəzifəsi deyil insanları güc vasitəsiylə özündən itaət etməyə məcbur etsin. İmam insanları ayıldaraq insanları hazırlaşdırmalıdır.

İmam Xumeyni (rəh) camaatın beyəti haqda deyir: "Müsəlmanların işlərinin uzadılması və hökumətin olması onların rəyinə bağlıdır" çünki kanistusiyada ona (müsəlmanların rəyinə) işarə olunmuşdur. İslamın əvvəllərində onu "vəliyi müslimin) "Müsəlmanların rəhbəriy"lə beyət etmək adlandırırdılar.[4]

İslam hakimiyyətində rəhbər, Allahın əmr etdiyi işləri və əhkamın icraçısı və beyəti qəbul edən deməkdir. Əlbəttə yalnız bu mənada işlənilmişdir.

2. Hakimiyyətə seçilən rəhbərlər cəmiyyət tərəfindən seçilməlidir:

İslam hakimiyyətində (rəhbər, dövlət başçısı, depudatlar...) camaat tərəfindən seçilməlidir ki, bunlardan bəzisi bir başqa və bəziləri isə başqa bir yolla seçilməlidir.

Camaat bir başa dövlət başçısın, depudatları, bələdiyyə rəhbərliyini seçir. Amma camaatın birbaşa seçkilərdə iştirak etməməsi budur ki, (bir vasitəylə) rəhbərin təyin olunmasında öz nümayəndələri tərəfindən rəy verilir.

Bunun kimi (bir vasitəylə) nazir və yaxud ali rütbəli məsuliyyətlər dövlət başçısı və yaxud depudatlar tərəfindən seçilir.

İslam hökumətində lazım olan işlərdən biri də böyük məqamlı rəhbərlərin təyin edilməsi camaat tərəfindən təyin olmasıdır. İslam inqilabının banisi imam Xumeyni (rəh) bu mövzuda deyir: "İş bacarın və etimadlı şəxslərin vəzifəyə təyin edilməsi camaat tərəfindən olmalıdır; və bu işlərin məsuliyyətini onlara tapşırmaq lazımdır."[5]

Başqa bir yerdə isə buyurmuşdur:

"Biz deyirik o şəxs ki, istəyir dövlətin məsuliyyətin öz öhdəsinə götürüb idarə etsin, o şəxsi biz istəyirik öz taleyimizi ona tapşıraq, elə bir insan olmalıdır ki, camaat onu təyin etsin və camaatın seçimiylə qabağa getsin."[6]

3. İslam rəhbərinin camaatla məsləhəti:

Hakim bunu özünə lazımlı bilməlidir ki, camaatın nəzərindən xəbərdar olub və camaatı idarə etmək üçün onların ən yaxşısından bəhrələnməlidir. Əlbəttə bunu da qeyd etmək lazımdır ki, son nəticə hakimin öz ixtiyarındadır; istər öz rəyinə əməl etsin və yaxud başqalarının.

Doğrudur ki, əgər bir məsələnin hökmü Allah və yaxud məsum (ə) tərəfindən sadir olmuşdursa hakim o hökm əsasında əməl etməlidir; baxmayaraq ki, camaatın nəzəriylə müxalifdir və camaatın da müxalifətçilik etməyə haqqı yoxdur. Çünki onlar özləri istəmişdirlər dövlətləri islamın göstərişləri və qanunları əsasında olsun. İmam Əli (ə) buyurur: "Sizin dediyinizə görə mən sizinlə bir araya gəldim, and olsun Allaha ki, mənim hakimiyyət və rəhbərliyə əlaqəm yox idi. Amma siz məni bu iş üçün dəvət etdiniz və bu işi mənim ixtiyarıma buraxdınız. Mən də sizin istəyinizi rədd etməkdən qorxdum ki, ümmət arasında müxalifət düşsün. Mənim ixtiyarımda olduqdan sonra Allahın kitabına və rəsul əkrəmin dediklərinə diqqət etdim və Allahın kitabı və onun rəsulunun dediklərindən bəhrələndim; beləliklə sizin və başqalarının nəzərinə ehtiyac duymadım. Amma əgər bir məsələ haqda Allahın kitabı və Peyğəmbərin göstərişlərindən hökm əldə edə bilməyib məsləhətə ehtiyacım olduğu zaman sizlərlə məsləhətləşməyə hazıram."[7]

Bəs imam Əli (ə) bu uca və böyük məqamı və elmiylə buyurur:

«سلونی قبل ان تفقدونی»

Yəni nə qədər ki, mən sizin aranızdan getməmişəm, öz məsələləriniz haqqında məndən soruşun.[8] Bir çox məsələlərdə özünə lazım bilir ki, camaatla məsləhətləşsin, doğrusu budur ki, məsum olmayan rəhbərlərdə təzə məsələlərdə iş bacaran və dünya görüşlü insanlarla məsləhətləşməlidir. Hal- hazırda nəzər sahibləriylə məsləhətləşib və ən çox üstünlük rəylə işə başlamaq, təşkilatlar və kanistusiyaya əsaslanaraq icra olunur. Amma bu iclasda qanun rəyin çoxluluğuna bağlıdır; yəni hər hansı bir məsələdə rəy üstünlük təşkil verərsə, o qanun icra olunacaqdır.

Bunun üçün də İslam dövlətində, camaat öz nümayəndələri tərəfindən qanunun sadir edilməsində (ölkə daxilində icra olunacaq qanunlarda) şirkət etməkləri mümkündür və burada şirkət edərək ölkənin daxili işlərində öz nəzəriyyələrini irəli sürə bilərlər.

4. Qanununsadir olmasında şirkət etmək.

İslam dövlətində camaat İslam şurasının iclasında olan nümayəndələr tərəfindən, ölkədə icra olan qanunların qəbul olunmasında haqları vardır. Bunu bu cür deyək ki, kanustusiyanın qəbul edilməsi, ölkəni idarə etmək deməkdir və o da referendom və yaxud camaatın rəyi nəticəsində qüvvəyə minir.

5. Camaatın rəhbərlərə nəzarəti:

Camaat gözü açıqlıq və eşidən qulaqlarıyla, rəhbərlərin bütün əməl və rəftarlarının nəzarət altında saxlayırlar. Əlbəttə keçmiş dövrlərdə də hakimiyyət rəhbərlərini də bu cüröz nəzarətləri altında saxlayaraq dövlət işlərində hər hansı nöqsanı müşahidə etdikdə etirazlarını bildirərək onun qarşısını alırdılar.

İslam dövlətində ilahi qanunların bəyənilmiş şəkildə icra edilməsi və islam göstərişlərinə riayət etməklə misal üçün ədalət bərabərliyə riayət etmək, cəmiyyətdə olan bərabərsizliyi aradan qaldırmaq, insanların hüququnu qorumaq, hakimiyyət etmək üçün güclü qüdrətə və rəhbərliyə yiyələnmək, təkəbbürdən uzaq olmaq, Allah və camaat qarşısında məsuliyyət hissi keçirmək, başqalarına nəsihət etməkdən əvvəl özünə nəsihət etmək, işlərində və sözlərində düzgün olmalı bir sözlə Quranın və ilahi rəhbərlərin əmrlərinin icra olunmasına nəzarət edirlər.

Bu nəzarətlər bir çox şəkillərdə ola bilər ki, onlar aşağıdakılardan ibarətdir:

A). Tanınmış (gözəl) işlərə əmr edib bəyənilməyən (inkar olunmuş) işlərdən çəkindirmək: Din təlimləri insanları bu böyük və lazmlı iş uğrunda xüsusiylə də məsuliyyətli şəxsiyyətləri səylərini göstərməyə çağırır.

İmam Əli (ə) buyurur: "Bütün yaxşı işlər və Allah yolunda cihad, insanları yaxşı işə dəvət edib pis işlərdən çəkindirməyin qarşısında bir damcını böyük bir dənizin dalğalarıyla müqayisə etmək kimidir.

Həqiqətən insanların başqalarını yaxşı əməllərə dəvət etməsi və çirkin işlərdən çəkindirməsi, onların ömrünün qısalmasına və ruzilərinin azalmasına səbəb olmaz; bəlkə bunlardan əlavə haqq sözü zalım hakimin qarşısında demək kimidir."[9]

Zalım hakimin qarşısında haqq sözü deməyin dəyəri budur ki, hər bir halda camaat öz rəhbərindən və onun dediklərindən itaət edir; onların bu cür hakimin itaəti nəticəsində cəmiyyətdə fəsadlıq artır. Bunun üçün də onlara (rəhbərlərə) haqqı söyləmək böyük bir əhəmiyyət daşıyır.

İmam Baqir (ə buyurur: "Hər kəs zalım rəhbərin yanına gedib onu Allah təqvasına doğru əmr edib nəsihət etsə və təqvasızlığın aqibətindən qorxutsa, insanların cinlərin və onların gördükləri işləri qədər ona savab verilər."[10]

İslam nəzərində, hakimləri yaxşı işlərə dəvət etmək vəçirkin içlərdən çəkindirməko qədər böyük əhəmiyyət daşıyır ki, onu tərk edəni ilahi əzaba düçar olmasına qaildir.

İmam Əli (ə) buyurur: "Allah Taala heç vaxt bir dəstə günahkar insanlar üzündən bütün insanlara əzab etməz, amma əgər o bir dəstə aşkar olaraq günah edərkən başqaları onlara etiraz etməzlərsə, hər iki dəstə Allah əzabına düçar olacaqlar."[11]

B). İlahi rəhbərlərin nəsihəti:

İmam Əli (ə) özüylə (imam olaraq) camaat (ümmət) arasında qarşılıqlı hüquqların açıqlamasında buyurur: "Ey camaat! Mənim sizin və sizin də mənim boynumda vacib olan bir haqq vardır...

Amma mənim sizin boynunuzda olan haqqım budur ki, mənimlə olan beyətinizdə vəfalı olub, aşkarda və gizlində (xeyirxahlıq üçün) məni nəsihət edəsiniz..."[12] burada nəsihət imamların və ilahi rəhbərlərin xeyirxahlığı deməkdir; yəni lazımdır ki, camaat, cəmiyyət üçün olan xeyirxahlıqlarının sirrini və öz hakimlərinin işlərinə necə nəzarət olunmasını bilməlidirlər. bu vaxt həqiqət və haqqı qorumaq üçün heç bir halda zalım hakimdən itaət etməyib haqqı aşkar etməlidir.

İran islam Respublikasının kanustusiyasında camaatın hakim və rəhbərlərə nəzarəti:

A)- Bir- başa nəzarət:

Konustusiyanın birinci fəslinin, səkkizinci bəndində yazılmışdır: İran islam respublikasında, xeyrə dəvət, yaxşı işlərə əmr edib çirkin işlərdən çəkindirmək hər bir vətəndaşın vəzifəsi və camaatın arasında qarşılıqlıdır; istər dövlət camaata qarşı olsun istərsədə camaat dövlətə qarşı...."[13]

B)- Vasitə yoluyla nəzarət:

Hökumət məmurlarının vəzifəsi fəaliyyəti və cəmiyyətin çox olmasıyla bağlı, bütün camaatın bir- başa rəhbərlərə nəzarət etməsi imkansızdır. Bunun üçün də onların işlərinə nəzarət vasitə yoluyla həyata keçirilir.

Camaat bir neçə nəfəri dövlət işləri üzrə nümayəndə olaraq seçirlər. məsuliyyətləri onların öhdəsinə qoyduqdan əlavə özlərinin nəzarət vəzifələrini də onlara tapşırırlar, baxmayaraq ki, bu ixtiyarı (nəzarəti) tamamıyla öz əllərindən verməmişdirlər.

İran İslam respublikasının konustusiyasında (qanunvericiliyində) bir çox maddələrində, bir çox işlərin icrası üçün camaat tərəfindən nümayəndələrin seçilməsinə işarə olunmuşdur. Onlardan bir neçəsinə işarə edirik:

1. İslam şürası məclisində nümayəndə seçilməsi qanunun qüvvədə olması və bunun kimi lazımlı olan bir çox qanunların icrasında nəzarət üçün bir çox yollar vardır ki, onlardan daha çox lazımlısı bunlardan ibarətdir: Ölkə işlərinin hər birində ayrı- ayrılıqda axtarış və tədqiq aparmaq, çatışmamazlığı demək, sual, hər bir naziri tanıtdırmaq, dövlət başçısı nazirlər kabineti və müxtəlif orqanlar tərəfindən camaatın şikayətlərini həll etməlidir.[14]

2. Dövlət başçısının icra başçısı, qanun icraçısı, daxili işlər naziri, və hər bir naziri istənilən iş üçün təyin etməyə səlahiyyəti vardır.[15]

3. İslam rəhbərinin seçilməsi üçün nümayəndələrin təyin edilməsi, bu məqsədlə ki, cameye şərait (rəhbərliyə ləyaqəti olan şəxs) rəhbərliyə təyin edib, onun bu vəzifədə qalmasının şəraitini araşdırmaq.[16]

4. İslami Şuraların, məntəqə, rayon və kəndlər də seçilməsi, bunun üçün ki, nəzərdə tutulmuş qanunlar əsasında öz vəzifələrini yerinə yetirsinlər.

Bundan əlavə seçkilərin düzgün qaydada aparılması prosesinə nəzarət etsinlər.[17]

A-    Camaatın, rəhbər və dövlət məmurlarına başqa yollarla nəzarəti:

1. Siyasi və elmi qurumların nəzarəti.[18]

2. Ümumi mətbuat.[19]

3. Nümayiş və aksiyalar.[20]

6. Camaatın dövlətlə bir olması və ondan himayət etməsinin faydası.

İslam hakimiyyəti qeyd olunduğu kimi camaatın rəyinə bağlıdır, bundan əlavə onun davamlı olması isə camaatın himayətinə ehtiyacı vardır. Camaatın dövlətdən müdafiə etməsi hökuməti daxildən və xaricdən olan düşmənlərdən qoruyub saxlayır.

İmam Əli (ə) bu mövzuda öz sözləriylə malik Əştərə olan naməsində bu cürgöstəriş verir ki, onun sığınacaq yeri hər bir halda və hər bir şeydə zəhməti olan onsanlar olsun; sərvətli və təkəbbürlü insanlara sığınmaqdan amanda qalaraq hər zaman birinci dəstənin razılğın əldə etmək fikrində olsun.[21]

İmam Xumeyni (rəh) bu mövzuda buyurur: "Dövlətin himayəçisi millət olmalıdır, əgər dövlətin himayəçisi olmasa o dövlət dağılacaq."[22] Başqa bir yerdə buyurur:

"Hər bir halda camaata ehtiyacımız var; yəni İslam dövləti həmişəcamaatı istəyir, bu camaatdır ki, bu dövləti indiki halına çatdırmışdır və bu camaat dövləti sonuna kimi də irəli aparmalıdır."[23]

7. İslam nəzəriyyəsində islam hökuməti və dövlətində ilahi qanunların icra olunması nəzərdə tutulmalıdır.

Misal üçün ölkə daxilində qayda- qanun və əmniyyət qorunub saxlanmalı ümumi camaatın yaşayışının təmin edilməsi, ədalətsizliyi və zülmü aradan götürmək və ...

İslam və İlahi rəhbərlərin nəzərində, islam hakimiyyəti o zaman onun rəhbəri üçün qiymətli sayılır ki, məzlumların tapdalanmış haqlarından müdafiə edir. Məhrum və ehtiyaclı olan onsanlara xidmət edir bir sözlə Allah bəndələrinə maddi və mənəvi yardımçı olur.

İmam Əli (ə), Malik Əştərə yazdığı məktubunda buyurur: Camaatla olan mehribançılığı öz qəlbinə təlqin et, hamıyla mehriban ol, olmaya ki, ov heyvanları kimi onları yeməkdən özünə qənimət sayasan; çünki camaat iki dəstədir: Bir dəstəsi sənin mömin qardaşların, başqa bir dəstəsi isə sənin kimi məxluqdurlar.[24]

İmam Xumeyni (rəh) öz mövlası olan islam dövlətini bu cür vəsf edir:

"İslam hakimiyyətində, dövlətə lazımdır ki, camaata xidmət etsin. Millət əgər baş nazirin zülm etdiyini belə görsə məhkəməyə şikayət edib onu hakim qarşısına aparsın. Məhkəmə əgər onun günahını sabit edərsə onun cəzasını versinlər."[25]

Bunlar hüquq və qanunun bir hissəsidir ki, islam camaatın dövlət qarşısında və dövlətin də camaat qarşısında olan hüquqlarına qaildir.

Əlavə məlumat üçün aşağıdakı kitablara müraciət edə bilərsiniz:

1. Huquqe əsasi və nəhadhayi siyasi, Əbülfəzl, Məlik Əfzəl Ərdəkani.

2. Huquqi insani, Alixani.

3. Nəzarət və nəhadhayi nəzarəti, Möhsin, Məlik Əfzəl Ərdəkani.

4. Huquqe Əsasiye Cumhuriye İslamiye İran. Seyyid Məhəmməd, Haşimi.

5. Qanuni Əsasiye Cumhuriye İslamiye İran.

6. Cayiqahi Mərdom dər nizame islami, əz didqahe imam Xumeyni. Müəssiseye tənzim və nəşr asare imam (rəh)

7. Məcəlleye hömuməte islami, dəbirxaneye məclise xobreqan, sale devvom, şomareye çaharom. Səh 134- dən sonra.