Süni mayalanma xüsusilə insanın süni mayalanması yeni məsələlərdən biridir, ona görə də onun hökmü ayə və rəvayətlərdə açıqlanmayıbdır. Amma şiənin fəqih alimləri ayə və rəvayətlərdə ictihad üslubundan istifadə etməklə bu barədə nəzərlərini bildiriblər. Hazırda bu barədə şiə fəqihləri arasında neçə nəzər var:
1. Onların bəzisi onu öz- özlüyündə cayiz bilirlər.
2. Bəziləri onu yalnız fərdi səviyyədə və məhdud formada düzgün sayırlar.
3. Üçüncü dəstə isə bu əməlin əsasaını üstün olaraq haram sayırlar.
Cavabın aydın olması üçün giriş kimi neçə şeyi açıqlamalıyıq:
a). Süni mayalanma prosesi.
Süni mayalanma prosesi aşağıdakı mərhələləri keçdikdə baş verir.
1. Dişi məməlinin mayalanmamış yumurtasından birini götürmək.
2. Yumurtanın özəyini çıxarıb və özəysiz bir yumurta əldə etmək (yumurtanın 23 ədəd kormonu olmur və insan barəsində) genetik məlumatları da olmur. Əlbəttə situblasmda bir az genetik məlumatlar olur).
3. Cism sellulundan birini seçib onun özəyini çıxarıb və onu özəysiz yumurtalığa doğru göndərmək (yumurtanı yeniləşdirmək). Beləliklə yumurta cism sellullarından götürülmüş bir cinsin bütün lazımi kormuzlarına (46 ədəd) malikdir.
4. Yumurtanın çoxalması üçün yumurtanı kimyəvi dərmanlar yaxud elektrik cərəyan ilə hərəkətə gətirmək.
5. Yumurta labaratoriyada neçə sellolluq mərhələsinə yetişəndən sonra, münasib müvəqqəti bətinə yaxud bu iş nəzərdə tutulan əvəzedici anaya ötürülür.
6. Hamiləlik üçün lazım olan zamandan sonra, yumurta kamil və diri rüşeymə çevrilir və müəyyən vaxtında doğulur. Körpə genetik cəhətdən "yumurtanın mitukondirlərində" olan "di, en, ay" təsirlərindən başqa nisbətən tam oxşarlığı (97%) cism sellollunun özəyi ondan götürülən şəxsə var və onun cinsiyyəti həmişə o şəxsə tabedir.[1]
b). Süni mayalanmanın müxtəlif formalarının olması mümkündür, o cümlədən:
1. Heyvanlar arasında süni mayalanma, növ ya cinsində müştərək olub, olmamaları fərq etmir.
2. Bitkilər və heyvan arasında
3. Heyvan və insan arasında.
4. İnsan fərdləri arasında ki, bunun özünün neçə formaları ola bilər. Ər- arvad ya qeyri ər- arvad arasında, bətn sahibi evli olub ya olmayıb və...
Bunların hər birinin özünə məxsus şərii hökmü ola bilər.[2]
Diqqətdən kənarda qalmamalı məsələ insanda baş verən süni mayalanmanın sonradan yaratdığı nəticələridir. O cümlədən:
1. Nəsillərin qarışması.
2. Qohumluq əlaqələrində soyuqluq.
3. Bəzi yerlərdə ata və ananın olmaması.
4. İrs və nəfəqədə qeyri- müəyyənlik.
5. Qusurlu insanların yaranmasının mümkünlüyü.
6. Proqnozu mümkün olmayan xəstəliklərin insanlarda yaranması.
7. İnsanların fərqləndirməsi və məsləhəti ilə uyğunsuzluq.
8. Evlilik adətinin aradan getməsi və ailənin dağılması.
9. Analıq anlayışının aradan getməsi.
10. Qeyri- qanuni əlaqələrin formalaşmasının mümkünlüyü.
11. Həmcinsə meyilliliyin yayılması və genişlənməsi.
12. Etiqadi və digər fiqhi iradların və günahkarların sui istifadəsi.[3]
Bu nəticələr məsihilik və sünnilər kimi məzhəbi cəmiyyətlərin narahatçılığına səbəb olub, o həddə qədər ki, onu əsrin problemi adlandırıblar. Papa bu işi öz bəyənnaməsində insani kəraməti sındırdığına görə, haram etmişdir. Sünnilər də bu barədə indiyədək on konfransdan çox təşkil edib və bu işin haram olması barəsində təqribən eyni nəzərə çatıblar.[4]
Sünni alimlərindən və hənəfi məzhəb fəqihlərindən yalnız doktor Məhrus İraqda bu işi cayiz bilir.[5]
Şiənin fəqihlərindən bəzisi bu barədə olan iradlara cavab verib və onun ehtimal olunan pis nəticələrinin bu əməli etməyə mane bilmirlər.[6]
Şiə alimləri arasında neçə nəzəriyyə var:
1. Öz- özlüyündə cayizdir.
2. Fərdi və məhdud səviyyədə cayizdir.
3. Üstün olaraq haramdır.[7]
a). Öz- özlüyündə cayizdir.
Fəqih və alimlərin bəzisi insanda süni mayalanmanın haram olmasına xüsusi nəssin (ayə və rəvayət) olmamasına görə, hill qaydasına (kulli şəyin ləkə həlal)... istinad etməklə, həmçinin mübahçılıq qaydasına istinad etməklə, insanda süni mayalanmanı düzgün sayıblar.
Böyük mərcələr: Sistani, Musəvi Ərdəbili, Fazil Lənkərani, Əllamə Fəzlullah, Məhəmməd Mömin və... "Süni mayalanma və elmin inkişaf etmiş yolları ilə labaratoriyada insanı çoxaltmaq (klunaj) caizdirmi? "Sualının cavabında buyurublar: "Öz- özlüyündə heç bir maneçiliyi yoxdur".[8]
Fəqihlərin digər bir dəstəsi[9] bu işin mübah olmasına hökm verməkdən əlavə, digərlərinin nəzərində bu əməlin haram olmasına səbəb olan sual və qeyri müəyyənliklərə də ətraflı cavab veriblər.[10]
Digərləri də deyiblər, onu yerinə yetirmək qaçılmaz fəsadlara gətirib çıxaracaq. Ona görə də bu fəsadların qarşısını almaq üçün, insanda süni mayalanma ikinci hökm kimi haram sayılır. Seyid Kazim Hairi və Məkarim Şirazi kimi müctəhidlər bu nəzəriyyənin tərəfdarıdırlar.[11]
b). Məhdud icazə.
Bəziləri mövcud nəslərə əsasən bu barədə ilk qaydaya (əsli əvvəliyyə) istinad edərək insanda süni mayalanmaya icazə veriblər. Amma bu nəzərdədirlər ki, insanda süni mayalanmanı geniş şəkildə yerinə yetirmək çoxlu problemlər yaradır. Şeyx Həsən Cəvahiri bu nəzəri açıqlayıbdır. O bu işə yalnız fərdi səviyyədə icazə verməyib, hətta onu haram bilmək iddiasını da haram bilir. Yəni heç kəsin şəri və icazəli işi haram saymağa və sübutsuz onun haram olmasına fətva verməyə haqqı yoxdur.[12]
c). Süni mayalanmanın daha üstün /əvla) haram olması:
Bu nəzərin tərəfdarlarından mərhum Ayətullah Təbrizinin adını çəkmək olar. Həmçinin Livan alimlərindən mərhum Əllamə Məhəmməd Mehdi Şəmsuddin, süni mayalanmanı təkcə insanda deyil, hətta onu heyvanlarda da haram bilir.[13]
[1] - İslami təbliğat dəftəri, Fiqhdə yeni araşdırma, şiə fəqihləri nəzərindən insanda süni mayalanma, səh 6.
[2] - Seyid Əli Musəvi Səbzivari, Əl- istisna beynət- təqmiyəti vət- təsiri, səh 43.
[3] - Hövzənin həftəlik üfüq jurnalının 94- cü sayından götürülüb. Şiə fəqihlərin nəzərindən insanda süni mayalanma.
[4] - Həmin.
[5] - Həmin.
[6] - Baxın: Əl- istinsaxul- bəşəri, və fətava təyyibə, seyid Məhəmməd Həkim.
[7] - İslami təbliğat dəftəri, fiqhdə yeni araşdırma. Şiə fəqihləri nəzərindən insanda süni mayalanma, səh 32.
[8] - Həmin.
[9] - Ayətullah seyid Məhəmməd seyid Həkim.
[10] - İslami təbliğat dəftəri, Fiqhdə yeni araşdırma, şiə fəqihləri nəzərindən insanda süni mayalanma, səh 32.
[11] - Həmin.
[12] - Həmin.
[13] - Həmin.