Гуран ајәләри, рәвајәтләр вә әгли дәлилләрин һамысы јекдилликлә она дәлаләт едир ки, инсан Беһиштә вә ја ҹәһәннәмә ҝетдикдән сонра бир даһа өлүм ҝөрмәјәҹәк. Гурани-Кәрим бир тәрәфдән Гијамәти Әбәди ҝүн адландырыр, диҝәр тәрәфдән исә Беһишт әһлини һәмишәлик галанлар кими вәсф едир. Рәвајәтләрдә ҝәлиб ки, беһиштликләрә вә ҹәһәннәмликләрә хитаб олунаҹаг ки, бурда әбәдисиниз, атыг өлүм јохдур. Өлүмү бир гојун кими онларын јанына ҝәтириб башыны кәсәрләр. Амма әгли ҹәһәтдән, инсанын нәфсинин мүҹәррәд олдуғу вә һәр мүҹәррәдин дә арадан әбәди олдуғун нәзәрә алсаг, инсанын Беһиштә вә ҹәһәннәмә ҝетмәсиндән сонра әбәди олмасы нәтиҹәси алыныр.
Бөјүк Гијмәт аләми бәрзәх аләминдән сонра елә бир аләмдир ки, инсанларын әввәлдән ахыра гәдәр һамысы орда ҹәм олунаҹаг вә јени һәјат аләминә дахил олаҹаглар. Һәр кәс дүнјада етдији әмәлләрин мүкафат вә ҹәзасыны алаҹагдыр.[1] Гуран ајәләри, рәвајәтләр вә әгли дәлилләрин һамысы јекдилликлә она дәлаләт едир ки, Бөјүк Гијамәт ҝүнү (јәни, инсанларын тәзәдән дирилиб Беһишт вә ҹәһәннәмә ҝетмәләриндән сонра) артыг өлүм јохдур. Инди дә онлардан бәзиләринә ишарә едәк:
Гуран, Гијамәтдән јетмиш адла ад апармышдыр ки, о адларын һәр бириси Гијамәтин хүсуси бир ҹәһәтинә вә вәзијјәтинә ишарәдир. Мәслән, бүтүн инсанларын о ҝүнү тәзәдән дирилиб гәбрләрдән чыхаҹагларына ҝөрә Гијамәтин адларындан бири Мәһшәрдир. (јәни, јердән чыхан ҝүн) Һәмчинин, о ҝүнү артыг һәмишәлик олуб, өлүмүн инсана бир даһа јол тапмамасы ҹәһәтиндән, о ҝүнә Әбәди ҝүн дејирләр.[2] Бу ад, Гуранда Гаф сурәсиндә ҝәлмишдир. [3]
Бундан әлавә, Гуранда јетмиш дәфәдән чох Беһишт вә ҹәһәннәм әһлинин әбәди олмалары мәсәләси ачыгланыб. Нүмунә үчүн Гуранын ики ајәсини зикр едирик. Гуранда охујруг: "Бəли, ҝүнaһ гaзaнaн вə гaзaндығы ҝүнaһлaрлa əһaтə oлунaн шəxслəр ҹəһəннəмликдирлəр вə oрaдa һəмишəлик гaлaҹaглaр." [4] Диҝәр бир ајәдә исә охујуруг: "Имaн ҝəтирəнлəр вə јaxшы ишлəр ҝөрəнлəр исə бeһиштликдирлəр вə oрaдa əбəди oлaҹaглaр."[5]
Рәвајәтләрдә дә ачыгланыб ки, Гијамәтдә артыг өлүм јохдур. О ҹүмләдән, Әлламә Мәҹлиси Биһарул-Әнварда (26-ҹы фәсилдә) бу мөвзуда чохлу һәдисләр нәгл едир ки, өлүмү Беһишт вә ҹәһәннәм әһлинин гаршысында гојун кими кәсәр вә нида ҝәләр ки артыг өлүм јохдур. О рәвајәтләрдән бири Ислам Пејғәмбәриндән (сәлләллаһу әләјһи вә алиһи вә сәлләм) нәгл олунур ки, Һәзрәт бујрур: "Аллаһ-таала Беһишт әһлини беһиштә, ҹәһәннәм әһлини исә ҹәһәннәмә дахил етдикдән сонра өлүмү гојун шәклиндә онларын гаршысында зибһ едәрләр. Сонра ҹарчы нида едәр:[6] Еј Ҹәннәт әһли әбәдијјәтдир, бир даһа өлүм јохдур! Еј ҹәһәннәм әһли әбәдијјәтдир, бир даһа өлүм јохдур!.[7]
Амма, әгли ҹәһәтдән, инсанын нәфси мүҹәррәд олдуғундан вә һәр мүҹәррәдин әбәди олмасыны нәзәрә алсаг, инсанын Беһиштә вә ҹәһәннәмә ҝетмәсиндән сонра әбәди олмасы нәтиҹәси алыныр. Һикмәт саһибләринин вә кәлам алимләринин нәфсин мүҹәррәд (сырф гејри-мадди) олмасына дәлилләри бунлардыр:
1.Нәфс күллијаты дәрк едир вә күлли мүҹәррәд олдуғуна ҝөрә нәфсин дә мәгамы мүҹәррәд олмалыдыр.
2.Нәфсин елә ишләрә гүдрәти вар ки, ҹисм вә маддијјатын она јолу јохдур мәсәлән, сонсузлуғун тәсәввүр олунмасы кими вә саир...
3.Биз, бүтүн һисс үзвләри васитәси илә дәрк олунмушлары бир шеј кими дәрк едирик. Бу о демәкдир ки, нәфс мүҹәррәддир. Чүнки, һисс үзвләринин бир бириндән хәбәри јохдур. Мәслән, ҝөз ҹисмин ағлығыны ҝөрүр, гәнди ҝөрүр амма, онларын дадындан хәбәрсиздир. Јахуд, ҝөрмәдијимиз бир шеји ағзымыза гојуб даданы биләрик амма, онун рәнҝиндән хәбәримиз олмаз. Бәс, мәлум олур ки, батинимиздә елә бир мүҹәррәд күлли дәрк гүввәси вар ки, бүтүн бунлары о дәрк едир. О да нәфсдир.
4. Ҹисми вә мадди гүввәләр ишләндикдә көһнәлир вә арадан ҝедир. Амма, нәфси гүввә онун әксинәдир. Чохлу тәфәккүр нәфси гүввәтләндирир. Бәс, мәлум олур ки, нәфс мадди дејил, онлара охшамыр вә сонда мүҹәррәддир.[8]
5.Нәфсин мүҹәррәд олмасынын башга бир дәлили исә онун шәхсијјәтинин вәһдәтидир. Инсанын бәдәни һәмишә дәјишир амма, бир шеј дәјишмир вә һәмишә олдуғу кимидир. О да нәфсдир. Бу нәфс маддәнин дәјишмәси илә дәјишмир. Чүнки, онун тәркиби маддәддән тәшкил олунмамышдыр.
Беләликлә, руһун әбәди галмасы онун мүстәгил вә мүҹәррәд олмасы илә бирбаша әлагәси вардыр. Чүнки, әҝәр мүҹәррәд вә гејри-мадди оларса, өлүмдән сонра әбәди галаҹагдыр.
Әлбәттә, мүҹәррәд варлыгларын фәнаја уғрамамасы мөвзусу фәлсәфи бәһсләрдән олдуғуна ҝөрә јахшы олар ки, бу һагда даһа чох мәлумат алмагдан өтрү фәлсәфи китаблара мүраҹиәт олунсун.
[1] Бәрзәх аләсми шәхсидир. Јәни һәр бир өлән фәрд дәрһал ора дахил олур. Амма, Гијамәт топлумдур. Јәни, бүтүн инсанлары бир дәфәлик тәзәдән дирилиб мәһшәр аләминә ҹәм олаҹаглар. Шәһид Мүтәһһәринин дүнјаҝөрүшү, Гијамәт бәһси, сәһ.31
[2] Мәкарим Ширази, Пејам Гуран, Гијамәт бәһси, ҹ.5; сәһ.58
[3] "Ора сағлыгла (әмин-аманлыгла) дахил олун. Бу, әбәдијјәт ҝүнүдүр!" Гаф сурәси 34
[4] Бәгәрә сурәси 81
[5] Бәгәрә сурәси 82
[6] Сәһиһ Мүслүм өз китабында Әби Сәид Хидридән белә нәгл едир ки, Ислам Пејғәмбәри (сәлләллаһу әләјһи вә алиһи вә сәлләм) бујурду: "Ҹәннәт әһли Ҹәннәт вә Ҹәһәннәм әһли ҹәһәннәмә дахил олдугдан сонра онлара дејәрләр: Еј Ҹәннәт әһли! Ҝәлин вә бахын! Еј Ҹәһәнәм әһли ҝәлин вә бахын! Сонра өлүмү гојун кими ҝәтириб онлардан сорушарлар: Бу өлүмү таныјырсынызмы? Ҹаваб верәрләр: Бәли бу һәман өлүмдүр. Һамы ону таныјар. Сонра ону зибһ едәрләр. Онлара дејиләр: Еј Ҹәннәт әһли! Әбәдијјәт! Артыг өлүм јохдур. Еј Ҹәһәннәм әһли! Әбәдијјәт! Артыг өлүм јохдур. Бу һәмин сөздүр ки, Гуранда ондан, Һәсрәт ҝүнү кими ад апарылыр." Биһарул-Әнвар, ҹ.8; сәһ.344-345
[7] Әлбәттә, ајәдә ҹәһәннәм әһлинин әбәди орда галмасы хүсуси инсанлар үчүндүр. Јохса, бүтүн ҹәһәннәмә дахил оланлар орда әбәди галамајаҹаглар.
[8] Әлламә Шәрани, Шәрһүл-Етигадын тәрҹүмәси, сәһ.242, 262.