Бу суалы ҹавабландырмаг үчүн бәшәрин вәзијјәти вә һалы һаггында фикирләшмәк лазымдыр. Ҝөрәсән, доғурдан да тарих боју инсанда һәр бир дәјишиклик баш верәндә онун бүтүнлүкдә заты вә вүҹуду дәјишир? Јохса , бүтүн бу дәјишикликләр арасында инсанын заты вә ҹөвһәри сабит галыр, һәмин зат инсанын кечмишини, бу ҝүнүнү вә ҝәләҹәјини бир-биринә бағлајыр, инсанын шәхсијјәтини вүҹуда ҝәтирир вә инсанијјәт аләминдә она бир маһијјәт вә мәдәнијјәт бәхш едир?!
Бир груп инсан бу суала шәрһ вермәкдән ваз кечмиш вә белә бир нәтиҹәјә ҝәлмишләр ки, динин сонунҹу олмасы вә бундән сонра илаһи һидајәтә еһтијаҹы олмамасынын әсас сәбәби бәшәрин әгли вә фикри ҹәһәтдән тәкамүлә јетмәсидир!!! Хатәмијјәт (пејғәмбәрләрин сона јетмәси) бу мәнададыр ки, бәшәр артыг һәдди булуға јетишмиш вә динә еһтијаҹсыз олмушдур.[1] Бундан әввәл Игбад Лаһури вә башгалары да белә иддиа етмишдиләр. Инди дә тәзә бир ҹилвә илә һәмин сөзү тәкрарлајырлар.
Үмумијјәтлә, еһтијаҹсызлыг ики нөвдүр: 1-Бәјәнилмәмиш вә икраһ доғуран еһтијаҹсызлыг вә 2-бәјәнилмиш вә тәрифә лајиг еһтијаҹсызлыг.
Бәјәнилмәјән еһтијаҹсызлыг будур ки, инсан еһтијаҹлы олдуғуну билдији һалда онун ардынҹа ҝетмәсин вә өзүнү “ҝуја еһтијаҹсыздыр” – кими гәләмә версин. Мисал үчүн, бир нәфәр хәстәләнир вә баша дүшүр ки, һәлимә ҝетмәли, дәрман алмалыдыр. Амма хәстә олдуғу һалда тәбибә ҝетмәсә вә “мәним һәкимә еһтијаҹым јохдур вә дәрман истәмирәм!” десә, белә еһтијаҹсызлыг бәјәнилмәмиш, икраһ доғуран еһтијаҹсызлыгдыр.
Лакин бәјәнилмиш вә гәбул олунан еһтијаҹсызлыг да вардыр. О да будур ки, инсан хәстәләнир, һәкимә вә дәрмана еһтијаҹлы олдуғуну билир. Һәкимин јанына ҝедир вә чалышыр ки, һәким ону сағалтсын. Белә бир дәрманла артыг инсан сағалыр вә тәбибдән еһтијаҹсыз олур. Бурда тәбибин иши хәстәни, бир даһа һәкимә еһтијаҹы олмајаҹаг тәрздә елә сағалтмагдыр. Әҝәр тәбиб һәмишә хәстә илә әлагәдә олмасыны истәсә, онда ону елә мүалиҹә едәр ки, хәстә һәмишә онун јанына ҝәлиб ҝетсин.
Амма садиг вә һәгиги тәбиб мүалиҹәни ән јахшы шәкилдә јеринә јетирир, бу ишин нәтиҹәси дә хәстә илә әлагәләрин кәсилмәси олур. Әҝәр тәбиб ишини јахшы вә доғру шәкилдә јенинә јетирсә хәстә сағалаҹаг. Хәстә сағаланда исә тәбиблә әлагәсини кәсир. Бундан сонра хәстәнин тәбибә еһтијаҹы јохдур. Мүәллим-шаҝирд әлагәләри дә бу гәбилдәндир. Мүәллим өз вәзифәсинә әмәл етсә, шаҝирдинә елә сәвијјәдә елм өјрәтмәлидир ки, онун бир даһа мүәллимә еһтијаҹы олмасын. Беләликлә, һәр бир инсафлы мүәллим елә тәдрис етмәлидир ки, иши шаҝирдин ондан еһтијаҹсыз олмасы илә нәтиҹәләнсин. Белә олан һалда шаҝирд артыг әввәлки шаҝирд дејил, онун кими мүәллимин јанында мүстәгил бир мүәллимдир.
Сонра белә нәзәр верирләр: Пејғәмбәрләр тәбибләр кими инсанларын һалына јанырлар. Онлар бәшәрә елә маариф вә мәдәнијјәт өјрәдирләр ки, әҝәр бәшәријјәт онлары өз һәјатларында тәтбиг едиб гаврасалар, артыг пејғәмбәрләрә еһтијаҹ олмаз. Неҹә ки, хәстә дә сағлам һала ҝәлдикдән, шаҝирд тәһсилини мүвәффәгијјәтлә баша вурдугдан сонра артыг мүәллимә еһтијаҹы олмур. Онларын нәзәриндә пејғәмбәрләрин сона јетмәси һәмин гәбилдәндир.
Игбал Лаһури Ислам Пејғәмбәринин ҝәлиши илә инсанларын артыг пејғәмбәрә еһтијаҹы олмамамсы фикрини дә һәмин мәгсәдлә бәјан етмишдир. Белә ки, Ислам Пејғәмбәри (с) өз ҝәлишиндән сонра инсанлара дини саһәдә елә дәрин маариф вә аҝаһлыг өјрәдир ки, ондан сонра инсанлар башга пејғәмбәрә бир даһа еһтијаҹлы олмурлар.[2]
Амма инсанын динә олан еһтијаҹынын дәлили елә дәлилләрләдир ки, инсан өз әгли, һисс үзвләри вә ја тәҹрүбә илә ону әлә ҝәтирә билмәзләр. Бу о демәкдир ки, инсан идракы һардаса мәһдуддур. Фәлсәфә бәһсиндә дә биз сүбут етдик ки, инсан идракынын һардаса һәр шеји дәрк етмәкдә мәһдудијјәти вар. Гуран да бу мәтләбә ишарә етмишдир: [3] علّمکم ما لا تکونوا تعلمون ” Аллаһ, сизә билмәдикләринизи өјрәтди!” Белә олан һалда бәшәр елә бир нөгтәјә чатмајаҹаг ки, диндән еһтијаҹсыз олсун.
Диҝәр тәрәфдән, әҝәр белә бир иддиа сәһиһ олсајды Ислам динин зүһурундан бир-ики әср сонра инсанлар диндән еһтијаҹсызлыгларыны изһар едәр вә өз ағыллары илә һидајәт јолуну тапардылар. Мүасир тарих белә бир иддианын батил олдуғуна ән јахшы шаһиддир. Бәшәр бу ҝүн нәинки диндән еһтијаҹсызлыг дујуб, әксинә, ренесанс дөврүндә дин мүгабилиндәки ҝүнаһлары вә аҹылыглары чыхардыгдан сонра өзүнү динә даһа да јахын билир вә ҝүнбәҝүн өзүнүн динә даһа еһтијаҹлы олдуғуну һисс едир.
Башга дәстә бу суалын мүгабилиндә динин тәкамүл нәзәријјәсини гәбул едир вә иддиа едирләр ки, дин бәшәрлә аддымбааддым тәкамүлә чатыр вә өзүнү һәр ҝүн тәзә тәләблә ујғунлашдырыр. Бу тәфәккүр әслиндә, дини дәјишикликләри әсас тутмагла дин тәлимләринин әбәди олмасыны инкар едир.
Бәзиләри бу мәсәләјә диггәт јетириб мәсәләни башга ҹүр јозурлар. Онлар “дин”лә “дини мәрифәт” арасында фәрг гојмагла һәм мүшклү һәлл етмәк вә һәм дә бу сүст нәтиҹәни арадан апармаг истәјирләр. Нәзәријјә будур ки: “динин әсл принсипләри” һәмишә сабитдир. Амма “дини мәрифәт” инсанларын тәкамүл вә маарифләнмәси илә бирликдә дәјишә биләр. Олар бир тәрәфдән буну гәбул едирләр ки, дәјишән бир иш һеч вахт “мүгәддәс”ола билмәз. Диҝәр тәрәфдән буну гәбул едирләр ки, “дин” сабит вә мүгәддәсдир. Дини мәрифәт исә дәјишән вә гејри-мүгәддәсдир. Нәтиҹәдә бәшәрин әлинә ҝәлән “дини мәрифәт” олур вә дин өзү исә сабит вә әлчатмаздыр.
Белә бир “дин” Аллаһ тәрәфиндән ҝөндәрилмиш динин тәрифиндән хариҹдир. Чүнки, әввәлдә бәјан олунду ки, дин Аллаһ-таала тәрәфиндән пејғәмбәрләрин васитәси илә вә бәшәри һагга һидајәт етмәкдән өтрү ҝөндәрилмиш ганунлар мәҹмуәсидир. Әҝәр бүтүн бу сөјләниләнләри вә динин мәтниндә дејиләнләри “дин” адландырсаг вә бүтүн бу диндә олан дәјишиклик вә јениликләрин дини мәрифәт олмасына исрар етсәк, әслиндә “дин”и дәјишмәк әрәфәсиндә гәрар вермиш вә әввәлдә гејд етдијимиз һәмин јолу ҹәмијјәтә әрмәған ҝәтирмиш олуруг. Сонда белә бир нәтиҹәјә ҝәлирик ки, мәҹбури шәкилдә, истәр-истәмәз гәбул етмиш оларыг ки, белә дин һеч вахт мүгәддәс ола билмәз.[4]
Бу суала ҹаваб тапмагдан өтрү бәшәрин вәзијјәти вә һалы һаггында фикирләшмәк лазымдыр. Ҝөрәсән, доғрудан да инсанда тарих боју дәјишиклик оланда онун бүтүн заты вә вүҹуду дәјишир?! Јохса , бүтүн бу дәјишикликләр арасында инсанын заты вә ҹөвһәри сабит галыр, о зат инсанын кечмишини, бу ҝүнүнү вә ҝәләҹәјини бир-биринә бағлајыр, зат инсанын шәхсијјәтини вүҹуда ҝәтирир вә инсанијјәт аләминдә она бир маһијјәт вә мәдәнијјәт бәхш едир?![5]