Бәзи алимләр өз китабларында вилајәти-фәгиһ һаггында хүсуси фәсил ачыб бәһс етмәмишдир. Чүнки бу мөвзуну ајдын вә шүбһәсиз бир мәсәләдән һесаб етмишләр. Белә ки һеч бир дәлил вә бәһсә еһтијаҹ билмәмишләр. Бунунла белә онлар өзлринин китабларынын мүхтәлиф бөлмәләриндә вилајәти-фәгһ бәһсиндә фәгиһин вәзифә вә шәнинә ишарәләр етмишләр.
Мүсәлманларын шәри еһтијаҹларын өдәмәк фәгиһләрин өһдәсиндә олдуғу вә онларын бир вәзифә кими бу ишлә мәшғул олдугларына ҝөрә бу барәдә хүсуси бәһс етмәмиш вә ән чох мүсәлманларын мүбтәла олдуглары мәсәләләрә тохунмушлар. Чүнки, сәфәвијјә һөкумәтинин тәшкилиндән әввәл, шиәләр һөкумәт мәсәләләринә о гәдәр дә мүбтәла дејилдиләр. Фәгиһләр дә һакимијјәт вә һакимин вәзифәләри барәсиндә јазмағы һансыса мәсәләһәт үзүндән чох ачыгламырдылар. Јалныз, бәзи јерләрдә мөминләри буна еһтијаҹы олан гәдәр бу мәсәләјә ишарәләр едирдиләр.
Шиә алимләринин јазарларына диггәт етдикдә ики мәсәлә ајдын олур:
1. Бәзи фәгиһләр иддиа едирләр ки вилајәти-фәгиһ мәсәләси там иҹтимаи бир мәсәлә олуб бүтүн шиә фәгиһләринин иттифаг нәзәриндә лабүддүр. Бу да она ишарәдир ки әҝәр онлардан бәзиләри өз китабларында вилајәти-фәгиһ һаггында хүсуси бәһс ачмамышларса бу мәсәләнин онларын нәзәриндә мүсәлләм вә шүбһәсиз сабитдир. Һәмин сәбәбә ҝөрә бу һагда хүсуси бәһс етмәјә еһтијаҹ ҝөрмәјибләр.
Бундан әлавә, онлар өз китабларын мүхтәлиф бөлмәләринә вилајәти-фәгиһин вәзифләри вә шәни һаггында бәһсләр етмишләр. Әҝәр онлары хүсуси бир китабда ҹәм етсәк һеч дә мүсәтгил бир шәри фәслдән аз олмаз. Бу һагда, даһи алим Саһиб-Ҹәваһир јазыр: “Фәгиһләрин јазыларында башдан баша мүсәлманларын шәри мәсәләләрдә рәһбәрә мүраҹиәт етмәклә долудур. Шиә фәгиһләри исә чох јерләрдә вилајәти-фәгиһин рәһбәрлији вә ихтијары һаггында елми бәһсләр етмишләр.”[1]
2. Мүсәлманларын шәри еһтијаҹларыны өдәмәк фәгиһләрин өһдәсиндә олдуғу вә онларын, шәри вәзифә кими бу ишлә мәшғул олдугларына ҝөрә бу барәдә хүсуси бәһс етмәмиш вә ән чох мүсәлманларын мүбтәла олдуглары мәсәләләрә тохунмушлар. Чүнки, сәфәвијјә һөкумәтинин тәшкилиндән әввәл шиәләр һөкумәт мәсәләләринә о гәдәр дә мүбтәла дејилдиләр. Фәгиһләр дә һакимијјәт вә һакимин вәзифәләри барәсиндә јазмағы һансыса мәсәләһәт үзүндән чох ачыгламырдылыр. Јалныз, бәзи јерләрдә мөминләри буна еһтијаҹы олан гәдәр бу мәсәләјә ишарәләр едирдиләр.[2] Имам Заманын (әҹ) бөјүк гејби дөврүндән та сәфәвијјә һөкумәтинин јаранмасына гәдәр јалныз Сејјид Мүртәза вә Шејх Тусини истисна етмәклә бүтүн фәгиһләр бу мөвзуда вилајәти фәгиһ бәһсинә чох тохунмуш вә тәсдиг етмишләр. Бәлкә дә, Сејјид Муртәзанын Али-Бутә һакимијјәти илә әлагәси вә Хаҹә Нәсир Шејх Тусинин исә Һалакухан һөкумәтиндә назирләрдән олмасы онлары бу мәсәләни чох да ачыгламаға вадар етмәјиб. Чүнки, онлар өзләри артыг һакимијјәтдә гәрар тутумушдулар вә мәрһум алим Кашифул-Ғитанын сөзләри илә десәк, онлар өзләри вилати-фәгиһ идиләр вә бу јолда зәманә һөкумәтинә мүлһәг олмагла гәрара алырлар ки һеч олмаса аз да олса, мүсәлманларын һаггынын риајәт олунмасында роллары олсун. Даһи алим Мүһәггиг Кәрәки дә Кашифул-Ғитанын бу тәһлилини зәманәнин шәраитинә ујғун олараг дүзҝүн гәбул едир вәу ики даһи алими – Сејјид Муртәза вә Хаҹә Нәсир шејх Тусини - вилајәти-фәгиһ мәсәләсинин ән көклү тәрәфдарларындан сајыр.[3]
Иранда сәфәви һөкумәтинин тәшкили шәраити дәјишди. Тарихдә илк дәфә шиә һөкумәти тәшкил олунду. Бу һөкумәтин дә сәлтәнәти олмасы вә бәзи шиә фәгиһләри тәрәфиндән гәсбкар һесаб олунмасына бахмајараг, о заманкы шәраитдә, әсл исламын горунмасы, өлкәнин јаделли вә динсизләрин һүҹумундан мәнафе вә мәсләһәтинин һифзи јеҝанә јол сәфәви шаһларындан һимајәт етмәк иди. Һәмин мәсәләләр сәбәб олду ки, бир дәстә шиә руһани алимләр бирбаша бу шаһ һөкумәтилә сых әлагәјә ҝирдиләр.
Ајәтуллах Хумејни (рәһ) ҹәнабаларынын васитаси илә иран Ислам ҹумһуријјәтинин вүҹуда ҝәлмәси дә сәбәб олду ки вилајәти фәгиһ мәсәләсиндә мүхтәлиф мөвзуларда мүхтәлиф бәһсләр гаршыја чыхсын. О алим ки, бирбаша төвһид әһлинин вә әдаләт тәрафдарларынын бајрағыны әлиндә тутмушдур. Она ҝөрә дә бәһсимизмин бу гисмини, исламын мүасир ҹаһилијјәт вә зүлмәт әсриндә о даһи алимин һәјатвериҹи сөзләри илә сона чатдырырыг ки бујурур:
“Виалјәти-фәгиһ бәһси тәзә бәһс дејил ки ону биз ҝәтирмиш олаг. Әксинә бу мәсәлә әввәлдән олуб. Мәрһум Мирзаи Ширазинин тәнбәки (түтүн-сигарет чәкмәк) һаггындакы һөкмү һөкумәт һөкмләриндән иди вә һамыја ондан итаәт етмәк ваҹиб иди. Бу һөкм, гәзавәт һөкмү дејилди ки мөвзусунда бир нечә нәфәр арасында ихтилаф олсун.Мәрһум Мирзаи Мүһәммәд Тәги Ширази ҹиһад һөкмү вемишди (әлбәттә заһидә мүдафиә үнваны илә) вә бүтүн алимләр она табе олдулар. Она ҝөрә ки һөкм, вилајәти-фәгиһин һөкумәт һөкмү иди. Неҹә ки нәгл едирләр мәрһум Кашифул-Ғита да бу мәсәләни тарихдә алимләрдән нәгл етмишдир. Мәрһум Нәраги дә Рәсулуллаһын (с) шәниндә олан иҹтимаи мәсәләләрин бөјүк гејб дөврүндә фәгиһин дә ихтијарында сабит олмасыны јазыр. Фәгиһ Наини дә јазыр: Бу мәсәлә, Имам Замандан (әҹ) Өмәр ибни Һәнзәлә васитәси илә нәгл етдији рәвајәтдән дә сабит олунур. Һәр һалда бу мәсәлә јени бир мәсәлә дејил. Биз бу мәсәләни чох шәхәләри илә бәһс етдик. Бу мөвзуда һөкумәт бәһсинә тохундуг вә мәсәләнин даһа да ајдын олмасындан өтрү сизләрин ихтијарында гојдуг ки, даһа чох мәлуматыныз олсун. Јохса, бу мөвзу һәмән мәсәләдир ки, әксәр алимләр бәһс етмиш вә анламышлыр. Биз әсл мәсәләни бәһс етдик вә лазымдыр ки индики нәсл јенидән бу мәсәләнин әтрафында фикр етсинләр вә дүзҝүн јолун әлә ҝәлмәсини өјрәнсинләр..” [4]
Даһа чох мүталиә үчүн бах:
1. Мәһди Һадәви Теһрани, Вилајәт вә дијанәт, Мусәссеји фәрһәнҝи ханеји хирәд, Гум, икинҹи чап, 1380 шәмси или.
[1][1] Шејх Һәсән Нәҹәфи, Ҹәваһирул-кәлам, 15-ҹи ҹилд, сәһ-422 вә 21-ҹи ҹилд, сәһ-395.
[2] Мәсәлән, мәрһум шејх Муфид бу бәһсдә гыса бәһс етмәсинә бахмајараг вилајәти-фәгиһ мәсәләсини там шәкилдә тәсдиг вә гәбул едир.
[3] Мәһәггиг Кәрәкинин “ Гәваид” китабына һашијәси, әлјазма сәһ-36.
[4] Ајәтуллаһ Хумејни, Виајәти-фәгиһ, сәһ-173.