Әксәр шиә алимләринин нәзәријјәсинә ҝөрә (вилајәти-фәгиһин истәр мәнсуб, истәрсә дә сечим нәзәријјәсинә әсасән олмасы) ислам һөкумәтини гәбул едир. Һәмчинин, вилајәти-фәгиһи әмр саһиби вә ҹәмијјәтин рәһбәри билир. Амма, ону ҹәмијјәтин идарә олунмасында халгын вәкили сајмыр.
Бу фикирин мүгабилиндә бәзиләри иддиа едирләр ки: дөвләтин идарә олунмасы ҹүзи, дәјишкән вә тәҹрүбә олдуғуна ҝөрә сабит олан илаһи һөкмләр сырасында гәрар тутумур. Бүтөвлүкдә дөвләт, бүтүн илаһи тәклифләрдән хариҹдәдәир. Бу нәзәријјәјә әсасән, бәзи алимләр тәрәфиндән ислам һөкумәти гәбул олунмаз елан олунуб. Онлар һәтта, мәсум Имамларын (әлејһимуссалам)-ын һөкумәтдә раһбәрлијни дә гәбул етмирләр. Белә ки, онлар, ислам һакимјјәтиндә тәзә сијаси рәһбәрлик фикири ирәли сүрүрләр. Үмуми маликијјәт ады илә мәшһур олан бу нәзәријјә саһибләринин иддиалары бунлардан ибарәтдир:
1. Инсанын јашадығы хүсуси мүһитин һавасына олан маликијјәти, онун хүсуси, тәбии вә һеч бир сәнәдә вә гануна еһтијаҹы олмајан бир маликијјәтдир.
2. Инсанын јашадығы үмуми мүһитин һавасына да бир нөв маликијјәти вар. Амма бу маликијјәт бир нөв, үмуми вә мүштәрәк маликијјәт олуб һеч бир ганун вә сәнәдә еһтијаҹы јохдур.
3. Һәр һансы бир өлкәнин һакимијјәтинин истәр шәхс, истәрсә дә дәстә тәрәфиндән, о өлкәнин мүһитинин сағламлығыны тәмин етмәсинә онлар тәрәфиндән бир нөв үмуми вәкаләти вардыр.
4. Әҝәр биз, маликијјјәт мәсәләсиндә һамынын бир нәфәрә иттифаг нәзәринә ҝәлә билмәсәк, тәбии ки, әксәријјәтин сәс вердији сечим јолуну тутмагдан башга јолумуз јохдур.
Бүтүн бунлары нәзәрә алараг, бир тәрфәдән ҹәмијјәтин үмуми маликијјәти, диҝәр тәрәфдән исә һакимин үмуми маликијјәтдә вәкаләти тәһәггүг тапыр. Һалбуки, әввәла, ҹәмијјәтин һәр һансы бир өлкәјә үмуми маликијјәтинин һеч бир һүгуги әсасы јохдур. Икинҹи, бир нәфәр һакимин үмуми ҹәмијјәт тәрәфиндән вәкаләти олмасыны фәрз етсәк дә, вәкаләтин шәриәтдә бир әгд олдуғуну нәзәрә алсаг, әҝәр нә вахтса ҹәмијјәтдән бир нәфәр, бу әгди биртәрәфли батил сајса, бу заман һаким өз-өзүнә вәзифәсиндән кәнарлашдырылыр. Беләликлә, һаким, һәр бир һөкумәт үчүн зәрури олан ики шејдән, һакимијјәт вә гүдрәтдән истифадә едә билмир. Бунунла да, “вәкаләт” нәзәријјәсинин өз-өзүнә һеч бир һүгуги вә сијаси әсасы јохдур вә батилдир.
Вилајәти-фәгиһин мәнсуб олмасы нәзәријјәси, даһи шиә алимләринин әксәр нәзәријјәсидир. О ҹүмләдән, мәрһум ајәтуллаһ Хумејни Руһуллаһ, бу мөвзудакы рәвајәтләрин заһиринә әсасән, вилајәти-фәгиһдир. Бу нәзәријјәјә әсасән, вилајәти-фәгиһ дәлилләринә ҝөрә фәгиһин ислам ҹәмијјәтиндә рәһбәрлик вә һакимијјәт мәгамы вар вә о, бу мәгама шәриәт тәрәфиндән тәјин олунуб.
Иҹтимаи ганун мәсәләләри нәзәријјәсинә бахмајараг, бу мәгама лајиг олан фәгиһин сечилмәси ҹәмијјәтин һөдәсиндәдир.
Сечим нәзәријјәсинин тәрфәдарлары мөтәгиддирләр[1] ки: мүгәддәс ислам шәриәти ҹәмијјәтә һагг вериб ки онлар шәраити олан фәгиһләрин арасындан өзләринә бир рәһбәр сечсинләр. Беләлкилә, онлар да, әсл ислам һөкумәтини гәбул етмәклә јанашы, сечилмиш фәгиһ рәһбәри өзләри үчүн һаким сајыр, амма ҹәмијјәтин идарәсиндә ону өзләринин вәкили кими гәбул етмирләр.[2]
Шиә алимләринин әксәријјәтини тәмсил едән бу нәзәријјәләрин мүгабилиндә, бәзиләри иддиа едирләр ки: дөвләтин идарә олунмасы ҹүзи, дәјишкән вә тәҹрүбә олдуғуна ҝөрә сабит олан илаһи һөкмләр сырасында гәрар тутумур. Бүтөвлүкдә, дөвләт, бүтүн илаһи тәклифләрдән хариҹдәдир.[3] Бу нәзәријјәјә әсасән, белә алимләр тәрәфиндән ислам һөкумәти гәбул олунмаз елан олунуб. Онлар һәтта, мәсум Имамларын (әлејһимуссалам)-ын һөкумәтдә рәһбәрлијни дә гәбул етмирләр.[4] Белә ки онлар, ислам һакимјјәтиндә тәзә сијаси рәһбәрлик фикири ирәли сүрүрләр. Биз, диндарлығын вә шиәнин әсас етигадынын руһу илә мүхалиф кими танынан, динин сијасәтдән ајры олмасы нәзәријјәсини вә Мәсумларын (әлејһимуссалам) ҹәмијјәтә һакимлијинин инкары мәсәләсинә тохунмадан бу мәсәләни сијаси ҹәһәтдән гыса да олса арашдыраҹајыг вә һүгугу ҹәһәрдән дәјәрләндирәҹәјик.
Үмуми маликијјәт вә ја сијаси фәлсәфәнин әсасы кими үнванланан бу тәзә нәзәријјәнин арашдырмаг истәсәк вә охуҹуну долашыг ифадәләрдән хилас етмәклә мәсәләни белә ајдынлашдырмаг олар:
Инсан, ҹанлы, һәрәкәтли вә ирадә саһиби олдуғуна ҝөрә ондан баш верән бүтүн әмәлләр тәбби шәкилдә ҹилвәләнир. Бу инсанын, өзүнүн тәбии вә һәрәкәтли олмаг һисси она азад шәкилдә өзүнүн истәдији мәканы јашајыш јерини сечмәсини тәбби билир. Бу тәбии истәкдән, инсанда “хүсуси маликијјәт” адлы бир гүдрәт һисси вүҹуда ҝәлир. Бу хүсүси маликијјәт, хүсуси мүһитдә јашајан инсан үчүн мүнһәсир маликијјәт, мүштәрәк бир мүһүтдә јашамасы үчүн исә үмуми мүлкијјјәт ихтијары олур. Һәр ики маликијјәт, јәни, хүсуси вә үмуми инһисарлы маликијјәт тәбиидир. Чүнки, инсанын тәбии истәји әсасында вүҹуда ҝәлир. Әввәл, хүсуси мәликијјәт; чүнки, һәр бир инсан, мүстәгил шәкилдә бу мәхсус маликијјәтә маликдир. Инсанын тәбии тәләби олан бирликдә јашајыш һисси, өзүнә јашајыш мәканы сечән һәр бир инсанын, бу ики хүсуси маликијјәти јәни, хүсуси вә үмуми маликијјјәтә ихтијары вар. Чүнки, бу мүштәрәк мүһитдә јашајан һәр бир инсанын өз гошусуна нисбәтдә һәм кичик фәзада, һәм дә бөјүк фәзада бу хүсүси мүнһәсир маликијјәтә ихтијары вар. Һәр бир инсан мүстәгил вә бәрабәр шәкилдә һәр ики мүһитә нисбәтдә маликијјәти вар. Өз јашадығы јерин үмуми маликијјәт һүгүгна малик олан белә инсанлар, өз ағыллары сајәсиндә белә нәтиҹәјә ҝәлирләр ки ҹәмијјәтдә ислаһ, сағламлаг вә абадлыг ишләрини ҝөрмәкдән өтрү өз вәкаләтләрини мүәјјән инсанлара версинләр. Әҝәр бу үмуми маликијјәт нәзәријјәсиндә иттифаг әлә ҝәлмәсә, тәнһа јол будур ки, әксәријјәтин сәси аза үстүн кими гәрар верилсин. Бу мөвзу, һәман мәсләјә охшајыр ки бир нәфәр вәрәсә, һәм хүсуси, һәм дә үмуми ирси маликијјәти әлә ҝәтирир. Амма, һәләлик өз сәһмини хүсуси бөлҝү илә мүәјјән етмәмишдир. Бу вахт о шәхс, ирсини тамамилә әлә ҝәтирмәкдән өтрү вә онун ирсинә јаландан шарик олмаг истәјәнләрдән ону мүдафә етмәк үчүн бир нәфәри өзүнә һаким, вәкил вә рәһбәр сечир. Бунунла да, өз ирсини вә малларыны әлә ҝәтирә билсин. Әҝәр бу ишдә бүтүн шәрикләр һазыр олмасалар, јеҝанә јол будур ки онларын әксәријјәти өз һагларына чатмагдан өтрү вәкиллләрин әксәријјәтинә вә ја һакимә ихтијар верәрләр.[5]
Бу нәзәријјәнин изаһы бундан ибарәтдир:
1. Инсанын јашадығы хүсуси мүһитин һавасына олан маликијјәти, онун хүсуси, тәбби вә һеч бир сәнәдә вә гануна еһтијаҹы олмајан бир маликијјәтдир.
2. Инсанын јашадығы үмуми мүһүтин һавасына да бир нөв маликијјәти вар. Амма бу маликијјәт бир нөв үмуми вә мүштәрәк маликијјәт олуб, һеч бир ганун вә сәнәдә еһтијаҹы јохдур.
3. Һәр һансы бир өлкәнин һакимијјәтинин истәр шәхс, истәрсә дә дәстә тәрәфиндән о өлкәнин мүһитинин сағламлығыны тәмин етмәсинә онлар тәрәфиндән бир нөв үмуми вәкаләти вардыр.
4. Әҝәр биз, маликијјјәт мәсәләсиндә һамынын бир нәфәрә иттифаг нәзәринә ҝәлә билмәсәк, тәбии ки әкәсриијәтин сәс вердији сечим јолуну тутмагдан башга јолумуз јохдур.
Биринҹи иддиа: Бу бәһс, бир тәрфәдән хүсуси һүгуг бөлмәсиндә гәрар тутур вә фәлсәфи ҹәһәтдән тәзә нәзәријјә адланыр. Бу нәзәријјә, о вахт дүзҝүн олар ки бир нәфәр малики олмајан јарарсыз бир торпағ саһәсини ишғал едир вә орда елә ишләр ҝөрүр ки о торпаг јарарла һала дүшүр.[6] Әлбәттә, бу мөвзунун өзүндә маликијјәт етибар олунмалыдыр. Етибар јәни, ганун әсасында олан маликијјәт мөвзусу һеч вахт ганунсуз шакилдә тәһәггүг тапа билмәз.
Икинҹи иддиа: Бу нәзәријјәнин нә дәлили вар, нә дә үмумијјәтлә онун исбаты үчүн һеч бир мәна әлә ҝәтирмәк мүмкүн дејил. Чүнки, бир фәрдин бөјүк фәзасы вә ја мүштәрәк һәјаты һардадыр? Тәкҹә онун јашадығы мәһәлләјә аид олур јахуд, онун шәһәринә, кәндинә, јахуд өлкәсинә, бәлкә дә бүтүн дүнјаны өз башына алмаг истјәҹәк? Бәлкә дә һәмин суалын ҹавабы бу олар ки, маликијјәт мәсәләсиндә дејилмиш олур: “хүсуи шәхсин үмуми маликијјәти һаггында олан арашдырмаја әсасән, өлкә, о фәза вә азад мүһитә дејилир ки, инсанлар ораны өз тәбии вә зәрури истәкләринә ҝөрә өзләринә вә аиләләринә јашајыш јери сечсинләр.”[7]
Лакин, бу ҹаваб да бу мөвзунун анлашмаз олдуғундан бир шеј азалтмыр вә ода будур ки мәсәлән, нәјә ҝөрә ирагла сәрһәддә јашајан иран кәнд сакинләри, ирагын гоншу кәнд әразисиндән олан јерләрә маликијјәтләри јохдур? Амма, иран тәрәфдә о мәнтәгәдән чох-чох узаг олан јерләрдә һансыса торпаға маликдирләр?
Һәр һалда, әҝәр бир шәхс, малики олмајан бир јерә дахил олмагла она малик олурса вә јахуд о торпағын үстүндә һансыса бир иши ҝөрмәклә она малик олурса, һансы дәлилә ҝөрә о шәхсин гоншулуғунда башгаларынын маликијјәтиндә олан вә ја олмајан торпаглара малик олмаға һаггы олмасын? О ки галсын о шәхсин галдығы мәнтәгәдән чох-чох узагларда маликијјәти олмуш олсун!
Әҝәр үчүнҹү иддианы гәбул етсәк вә һакими, фигһи мәнада үмуми маликијјәт ҹәһәтдән һәр һансы бир өлкәдә ҹәмијјәтин вәкили кими гәләмә версәк, шәри вәкаәтин[8] әгд олмасыны нәзәрә алсаг, әсл малик тәрәфиндән истәнилән вахт бу әгдин батил олмасы еһтималы верилир. Бу заман белә бир нәтиҹәјә етираф олунур ки, һакимин һакимијјјәти сијаси-фәлсәфи ҹәһәтдән һеч бир гүдрәт вә дөзүмү олмаз. Чүнки, белә фәрздә, һаким ҹәмијјәтин вәкилидир. Вәкил истәдији вахт өз мүвәккилиндән бир иши истәсә, мүвәккилә ваҹиб дејил ки она итаәт еләсин. Һәтта, бу вәкаләт хүсуси бир мөвзуда олмуш олсун. Нүмунә үчүн, әҝәр бириси, бир нәфәри, онун евини мүәјјән гијмәтә сатмагдан өтрү вәкил тәјин етсә, һәман вәкил, мүвәккили өз евини гејд олунан гијмәтә сатмаға мәҹбур едә билмәз. Бахмајараг, нә гәдәр ки о шәхсин вәкилидир вәзифәсини јеринә јетирә биләр. Башга сөзлә десәк, бу нәзәријјәјә әсасән, һакимин өз һакимијјәтиндә[9] гүдрәти[10] олмур. Һалбуки, әввәлдә гејд етдик ки, бу ики ҹәһәт һәр бир дөвләт үчүн зәруридир. Беләликә, бу нәзәријјә әгли ҹәһәтдән һөкумәт үчүн һеч бир дәлили олмадығына ҝөрә сијаси бир нәзәријјә кими гәбул олуна билмәз.
Дөрдүнҹү иддиа, шәхсин үмуми маликијјәт нәзәријјәси илә ујғун ҝәлмир. Әҝәр бир нәфәрин үмуми бир шејдә маликијјәти варса, ондан истифадә етмәк һамынын разылығын тәләб едир. Бу иши, әҝәр әксәријјәт гәбул етсә, азлығын гәбул етмәдији һалда ондан истифадә етмәсиндә иҹазәси олмалырына һеч бир дәлил јохдур. Бу ҹәһәтдән, гејд олунмуш нүмунәдә, әҝәр һамы бир нәфәр кими хүсуси бир ирсдә бир нәфәрә вәкаләт вермәсә, о шәхс бу мөвзуда әксәријјәтин сәсини әлә ҝәтирмәклә ондан истифадә едә билмәз. Беләликлә, бу нәзәријјә әксәријјәтин азлыгда оланлар үзәриндә һакимијјәтини исбат едә билмәз. Әслиндә, бу нәзәријјә, шәхсин үмуми маликијјәти адлы бир иддианы тәсдиг јох, инкар едир.
Диҝәр тәрәфдән, бир нәфәр һакимин үмуми ҹәмијјәт тәрәфиндән вәкаләти олмасыны фәрз етсәк дә, вәкаләтин шәриәтдә бир әгд олдуғуну нәзәрә алсаг, ҹәмијјәтин һәр бир шәхси бу әгди бир тәрәфли батил сајса, бу заман һаким өз-өзүнә вәзифәсиндә кәнарлашдырылыр. Мәҝәр белә бир нәзәријјә илә сијаси тәфәккүр ирәли сүрмәк олар!?
Бунунла да “вәкаләт” нәзәријјәсинин өз-өзүнә һеч бир һүгуги вә сијаси әсасы јохдур вә батилдир. Бәзиләринин бу иши ҝөрүмәләринә бахмајараг,[11] “вилајәти-фәгиһ” нәзәријјәсинин дәлилләрини дәгиг вә мөһкәм, “вәкаләт нәзәријјәсинин” дәлилинин исә зәиф олмасыны нәзәрә алмагла, “вилајәти-фәгиһ” нәзәријјәсинин “вәкаләт нәзәријјәси” илә үзбәүз гојмаг дүзҝүн дејил.
Даһа чох мәлумат үчүн бах:
Мәһди Һадәви Теһрани, вилајәт вә дәјанәт, мүәссисеји фәрһәнҝи Ханеји-хирәд, Гум, икинҹи чап, 1380ҹи шәмси или.
[1] Мөвзу: Влиајәти-фәгиһ вә тәјин.
[2] Мүнтәзири, вилајәти-фәгиһ, 1-ҹи ҹилд, сәһ-531-532
[3] Мәһди Һаири Јәзди, Һикмәт вә һөкумәт, сәһ-100 вә 107
[4] Мәһди Һаири Јәзди, Һикмәт вә һөкумәт, сәһ-171 вә 172
[5] Мәһди Һаири Јәзди, Һикмәт вә һөкумәт, сәһ-100 вә 107
[6] Бу ганун, “һәр кәс өлү бир торпағы дирилтсә онундур” –һәдисинә
сасланыр. Мәҹлиси, Биһаул-Әнвар, 76-ҹы ҹилд, сәһ-111.һәдис-10.[7] Мәһди Һаири Јәзди, Һикмәт вә һөкумәт, сәһ-100 вә 107
[8] Вәкаләтин ики там фәргли мәнасы вар: 1. Фигһи һүгуги вә ја шәри вәкаләт. Бу вәкаләтдә вәкилин мүвәккүл тәрәфиндән хүсуси шејләрдә вә јахуд түтүн һүгуги ишләрдә тәсәррүф етмәјә иҹазәси вар. Бу вәкаләт, бир әгддир ки тамамилә батил олунма еһтималы вә иҹазәси вар. Фигһи һүгугуи бәһсләрдә она “ҹаиз әгд” дә дејилир. Мәсәләдән мәлум олур ки нәзәријјә саһибинин вәкаләтдән мәгсәди һәман вәкаләтдир. Икинҹиси, Сијаси вәкаләт. Бу вәкаләтдә вәкил бәзи ихтијарлары әлә ҝәтирир. Бу вәкаләт ја лазыми әгдлардән сајылыр ки һеч бир тәрәфин ону батил етмәјә һаггы јохдур. Ја да, ганун сајәсиндә вүҹуда ҝәлир вә гануна табедир. Верилән вәкаләт нәзәријјәсинин гатышыг вә ҝизлин ҹәһәтләриндән бири дә һәмин мәсәләдәр ки ајдынлыг јохудур.
[9] Sovereignty
[10] Authority
[11] Ајәтуллаһ Ҹавад Амули, Вилајәти-фәгиһ, сәһ-110-112