“Нә сырф мәҹбуријјәт вә нә сырф азад, бәлкә дә ики мәнаја ортаг мәна” – ифадәси мәсум Имамлар (әлејһимуссалам) тәрәфиндән, “сырф мәҹбуријјәт вә сырф азад” нәзәријјәсинә ҹаваб олараг чох һәдисләрдә нәгл олунмуш вә бу нәзәријјә рәдд олунмушдур. Әслиндә, бу ганун елә бир елми ганундур ки, инсанын ихтијар вә ирадәсини ачыг шәкилдә бәјан едир.[1] Ҹәбр вә ихтијар вә ики мәнаја ортаг мәна олан нәзәријјәләр мөвзусу фәлсәфә, кәлам вә әхлаг елминин чох чәтин вә долашыг бәһсләриндән биридир. Бу бәһсдә јүксәк тәфәккүр вә дәркә еһтијаҹ вар. Әввәлҹә тәк-тәк кәлмәләр һаггында бир сыра изаһлар верәк вә сонра бәһси ачаг.

 “Ҹәбр” (мәҹбуријјәт); јәни, инсан өз әмәлләриндә мәҹбур олсун вә өзүндән һеч бир ихтијары олмасын. Башга сөзлә десәк, инсанын бтүн һәрәкәт вә әмәлләри Аллаһа нисбәт верилмиш олсун.[2] Амма, ҹәбрин мүгабилиндә дејилән мәзһәб” тәфвиз” (там азад) етигадыдыр.[3] О да бу мәнададыр ки, инсанын бүтүн һәрәкәт вә әмәлләринин мәншәји онун өзү олмуш олсун. Истәдији һәрәкәтин тәрки ја иҹрасы јалныз онун ихтијарында олсун вә һәтта, Аллаһ-таала да инсанын әмәл вә һәрәкәтинин тәрк ја иҹрасына һеч бир дәхаләт етмир. Башга сөзлә десәк, бәндә өз әмәлләриндә тамамилә мүстәгил олуб там һәрәкәтинин там сәбәби сајлысын. Белә ки, инсаннын әмәли илә Аллаһ-таала арасында там шәкилдә әлагә олмасын.[4]  Мөтәзилә мәзһәби бу нәзәријјәни гәбул едир.

Әшаирә алимләри инсанын әмәлләрини там шәкилдә Аллаһ-таалаја нисбәт верир, белә ки,  инсанын да биткиләр кими өзүндән һеч бир ихтијары јохдур. Бу да онларын “ҹәбр” ады илә мәшһур олан идиоложи мәктәбидир.     

Амма, шиә мәзһәби, мәсум Имамларын (әлејһимуссалам) нәзәри әсасән, етигады будур ки инсан ихтијар вә ирадәсиндә нә там шәкилдә азад вә нә дә там шәкилдә мәҹбуријјәтдәдир. Инсан өз әмәлинин иҹра вә ја тәрк етмәкдә ихтијар саһибидир. Амма, бу гүдрәт вә ихтијары Аллаһ-таала она вермишдир вә бәшәр илаһи гүдрәти инкар едә билмәз. Башга сөзлә десәк, бир дәстә инсанын ихтиајрыны там шәкилдә инкар едир (мәҹбуријјәтчиләр). Диҝәр дәстә исә  инсандан Аллаһын гүдрәтини инкар едирләр (тәфвиз-мүтләг ирадә тәрфдарлары). Амма бизим нәзәримизә ҝөрә инсанын гүдрәт, ирадә вә ихтијары Аллаһын гүдрәтиндән мәншә алыр.  

      Нүмунә ҝәтирмәклә ола билсин ки, бәһс даһа ајдын олсун. Фәрз един ки, бир нәфәр бир ушағы көрпәлик чағындан өз нәзарәти алтында тәлим-тәрбијә едиб бөјүдүр. Лазым олан бүтүн тәһсил вә рифаһ вәсиләләрини онун ихтијарында гојур. Һәдди булуға јетәндә өз гызыны онун әгдинә ҝәтирир вә онлары мүнасиб бир евлә дә тәмин едир. Онунла шәрт кәсир ки, нә гәдәр сағдыр онун гызынын һәјатыны тәмин етсин вә ону һимајәт етсин. Амма, бу шәртлә ки, онун өзүнүн һимајәси алтында јашасынлар. Әҝәр десәк ки, бу ҹаванын өзүнүн һәјатында һеч бир ролу јохдур вә һәјатынын бүтүн ишләри, хәрҹ-мәхариҹи, еви-ешији, бир сөзлә һәр шеји о еһсан саһибин ихтијарындадыр. Онда ҹәбр (мәҹбури ирадә) тәрәфдары олуруг. Әҝәр десәк ки, о бир нәфәр еһсан саһиби өз еһсаны илә бүтүн маликијјәтиндән әл чәкди вә кәнара чәкилди, күрәкән артыг өзү һәр бир иши өһдәсинә алды вә еһсан саһибинә һеч бир дәхаләти јохдур, онда “сырф ихтијар” (тәфвиз) нәзәрјјәсинн тәрәфдары олуруг. Амма әҝәр десәк ки, о күрәкән вә малик (еһсан саһиби), һәр икиси маликдирләр. Бу фәрглә ки еһсан саһиби бүтүн мүлкүн саһиби вә ихтијар саһиби сајылыр, күрәкән исә јалныз, о там маликин она иҹазә вердији мигдарда еһсан саһибинин мал вә мүлкүндан бәһрәләнир. Онда  биз “ики мәнаја ортаг мәна” (әмру бејнәл-әмрејн) нәзәријјәсини гәбул етмиш олуруг. Бу да о демәкдир ки, күрәкәнин ихтијар вә маликијјәти мүлк саһибинин маликијјәт вә ихтијарынын дахилиндә гәрар тутур. Амма күрәкәнин бу ихтијары һеч вахт әсл мүлк вә ихтијар саһибини ондан ајырмыр.

      Чох ајдындыр, ики мәнаја ортаг мәна ( нә сыр мәҹбуријјәт вә нә дә сырф азад) елә бир дәгиг мөвзуду ки, белә нүмүнәләрлә там шәкилдә тәсәввүр олунма билмәз. О ҹәһәтдән, бу дәрин мәсәләнин изаһы үчүн әввәлҹә нечә фәлсәфи мәсәләјә ишарә етмәлијик. Хүласә шәкилдә ону гејд едирик ки, һәр бир мөвҹудун варлығы Аллаһ-тааланын варлығына бағлыдыр. Аләмдә елә бир зәррә јохдур ки, илаһи гүдрәтсиз тәсәввүр олунсун. Бу ҹәһәтдән варлыг аләминдән баш верән һәр бир һәрәкәт вә әмәл Аллаһыг гүдрәтиндән асылыдыр. Беләликлә, һәр бир варлыг, әһвал вә һиссијјат Аллаһдан олдуғу кими инсанын һәрәкәт, әмәл вә әсәрләри дә әслиндә Аллаһын гүдрәтинә гајыдыр. Бу нәзәријјәјә диггәт етдикдә, диҝәр ики нәзәријјә јәни, сырф ҹәбр вә сырф азад ирадә мәсәләсинин батиллији ајдын олур. Чүнки, инсан бир һәгиги варлыг кими  һәгигәти өзүнә нисбәт вердији кими, онун варлығы һәгигәтдә Аллаһа да нисбәт верилир вә инсан өз варлығыны һәр шејә варлыг верән Аллаһдан алыр. Бу минвалла инсанын һәрәкәт вә әмәли әслиндә Аллаһындыр вә Она нисбәт верилир. Чүнки, инсанын бүтүн варлығы Аллаһдан ордуғу кими һәрәкәт вә әһваллары да Она бағлыдыр.[5]

   Беләликлә, инсанын ихтијары әмәл вә һәрәкәтләри әслиндә онун өзүнә, һәгигәтдә исә Аллаһа мәнсубдур. Инсана она ҝөрә нисбәт верилир ки, һәр бир әмәл вә һәрәкәтдә инсанын ирадә вә ихтијар вә гәрара ҝәлмәк хүсусијјәтләри вардыр. Аллаһа нисбәт верилир она ҝөрә ки, инсанын бүтүн ихтијари әмәлләри Ондан гүдрәт алдығы кими, онун варлығы да әслиндә Аллаһдан гүдрәт алыр.

   Беләликлә, “ики мәнаја ортаг мәна” нәзәријјәси бундан ибәрәтдир ки, инсанын ондан баш верән әмәлләрин онун өзүнә нисбат верилмәсинә бахмајараг, Аллаһын да зати ирадәси бу әмәлдә вардыр. Амма инсанын ирадә вә ја ихтијары Аллаһын ирадә вә гүдрәти илә ејни сәвијјәдә дејил ки, бунунла да Аллаһын ирадәсинә шәрик олсун. Инсанын ирадә вә ихтијары Аллаһын ирадәсинин дахилиндә гәрар тутур. Јәни, инсанын ирадә вә ихтијары онун етдији әмәлин там сәбәбләринин бир һиссәсидир. Белә ки, инсан сырф мәҹбур дејил. Чүнки, ихтијарын мејары олан гүдрәт вә ирадә инсанда мөвҹуддур. Буна бахмајараг инсан там шәкилдә мүтләг ихтијар саһиби дә дејил. Чүнки, әмәлин мүгәддимәси онун ихтијарында дејил. Бу инсанын бүтүн әмәлләринә аид олан “ ики мәнаја ортаг мәна” нәзәријјәсинин мәнасыдыр. Беләликлә, “ики мәнаја ортаг мәна” (әмру бејнәл-әмр) нәзәријјәси инсанын ирадәсини сәбәб вә нәтиҹә ганунун һифз етмәклә сүбута јетирир вә бу ирадәнин Аллаһын ирадәсинә бағлы олдуғуну бәјан едир.[6] Һалбуки, әввәлки ики нәзәријјә, јәни, сырф мәҹбуријјәт вә ја сырф азад ирадә нәзәријјәләри инсанын ихтијары илә нечә ујғун ҝәлмәсини ајдынлашдырмагда аҹиздир.