Шиә етигадына ҝөрә имамәт Аллаһ-таала тәрәфиндән тәјин олунмасына бахмајараг, Ислам Пејғәмбәри (сәлләллаһу әләјһи вә алиһи вә сәлләм) тәрәфиндән исә елан олунмуш бир мәнсәбдир. Чүнки, Имам, исмәт мәгамына малик олмалыдыр вә бу мәгама, јәни, исмәт, вилајәт мәгамын јалныз, Аллаһ вә Пејғәмбәри кимин лајиг олдуғу билир. Амма, о мәнсәбин заһирдә ислама дәвәтлә шәртләнмәсинин (Ислам Пејғәмбәри (сәлләллаһу әләјһи вә алиһи вә сәлләм) илк дәвәтиндә јахын гоһумларыны ислама дәвәт етдикдә имамәт мәсәләсини исламы гәбул етмәклә шәртләндирди) бир сыра сәбәбләри вар, онлардан бәзиләри ашағыдакылардыр:
1. Ислам Пејғәмбәри (сәлләллаһу әләјһи вә алиһи вә сәлләм) бу иши јеринә јетирди ки, инсанлар үчүн һөҹҹәти тамамласын. Ҝәләҹәкдә башгалары демәсинләр ки, нәјә ҝөрә бизи ҹанишинлијә сечмәди? Чүнки, Әлидән (әлејһиссалам) башга бу мәҹлисә һеч ким өз истәји илә Пејғәмбәрин (сәлләллаһу әләјһи вә алиһи вә сәлләм) мәҹлисинә ҝәлмәмишди. Бу мөвзуда һеч бир етираз јолу јохдур.
2. Бу әмәллә, Әлинин (әлејһиссалам) о ҝүндә диҝәрләринә нисбәтән үстүнлүјү вә фәзиләти мәлум олду. Бунунла да мәлум олду ки, Ислам Пејғәмәбәринин (сәлләллаһу әләјһи вә алиһи вә сәлләм) тәнһа галдығы вә дүшмәнләри илә мүгабиләдә чәтинлик чәкдији ҝүнләрдә өз шүҹаәти, сәхавәт вә иманы илә ашкарда вә ҝизлиндә, һеч бир горху вә ваһимә һисси кечирмәдән Илаһи Пејғәмбәрә (сәлләллаһу әләјһи вә алиһи вә сәлләм) неҹә көмәклик етмишдир.
3. Ислам Пејғәмбәринин (сәлләллаһу әләјһи вә алиһи вә сәлләм) ҹәмијјәтдә ики әсас вәзифәси варды вә о Һәзрәт чалышырды ки, ҹәмијјәт ондан сонра әсл һәгигәтин ардынҹа олсун вә инһирафа дүшмәсин. Онлардан бири ҹәмијјәтин әсас вә мөһкәмлијини тәмин едән имамәт мәсәләси иди. Чүнки, пак вә мәсум Имамы вә рәһбәри олмајан ҹәмијјәт мәһвә мәһкумдур. Диҝәри исә һәзрәт Әлинин (әлејһиссалам) шәхсијјәтинин ҹәмијјәтдә гәбул олунмасы мәсәләси иди.
4. Ислам Пејғәмбәри (сәлләллаһу әләјһи вә алиһи вә сәлләм) ҝәләҹәк үммәтләр үчүн јашынын аз олмасына бахмајараг Әлинин (әлејһиссалам) өз ҹанишини кими сечмәсини бәјан етмәк истәјирди. Имамәт мәнсәби илаһи мәнсәб олмасына бахмајараг, һәр ҹүр бәһанә вә мүхалифәтин гаршысыны алмагдан өтрү бу мәнсәбә сечилмәнин мүәјјән гане едиҹи сәбәбләрини бәјан етмәк лазым иди.
5. Әслиндә, бу әмәл, инсанын өз әмәлләриндә ихтијар саһиби олмасы илә ујғундур. Неҹә ки, шијә алимләри бу әгидәдирләр. Бу маҹәранын Лөвһи-мәһвузда әввәлҹәдән мәлум олмасына бахмајараг, һәм Гурејш башчылары Пејғәмбәрин (сәлләллаһу әләјһи вә алиһи вә сәлләм) ҹанишинлик дәвәтини өз ихтијарлары илә гәбул етмәдиләр вә һәм дә Һәзрәти Әли (әлејһиссалам) өз ихтијары илә бу дәвәти гәбул едир. Амма, илаһи тофигләрин (һидајәт) вә зәлаләт јолларынын инсанын үзүнә ачылмасы үчүн лазым олан шәраитин вүҹуда ҝәлмәси онун өз ихтијарындадыр. Неҹә ки, Гуран ајәләриндә дә инсанын өз әмәлләри илә үзүнә һидајәт вә зәлаләт јолларынын ачылмасы шәраити бәјан едилир.
6. Ислам Пејғәмбәринин (сәлләллаһу әләјһи вә алиһи вә сәлләм) өз јахынларынын (јавмул-инзар) ислама тәрәф дәвәт етмәси һадисәси бәјан едир ки, ислам ҹәмијјәтиндә һәр шеј инсанларын өз ихтијар вә ирадәләри әсасында тәнзимләнир вә исламда һеч бир ҹәбр, зоракылыг, ајры-сечкилик вә диктаторлуг јохдур. Әксинә, исламда гоһумлуг әлагәләри вә јахынлыг дејил, мәһз инсанларын илаһи мејарлар әсасында олан ләјагәтләри онлар үчүн мәсулијјәтләри гәбул етмәјә зәминә јарадыр.
Шиә етигадына ҝөрә имамәт Аллаһ-таала тәрәфиндән тәјин олунмасына бахмајараг, Ислам Пејғәмбәри (сәлләллаһу әләјһи вә алиһи вә сәлләм) тәрәфиндән исә елан олунмуш бир мәнсәбдир. Чүнки, Имам, исмәт мәгамына малик олмалыдыр вә бу мәгама, јәни, исмәт, вилајәт мәгамын јалныз, Аллаһ вә Пејғәмбәри кимин лајиг олдуғу билир. Амма, о мәнсәбин заһирдә ислама дәвәтлә шәртләнмәсинин (Ислам Пејғәмбәри (сәлләллаһу әләјһи вә алиһи вә сәлләм) илк дәвәтиндә јахын гоһумларыны ислама дәвәт етдикдә имамәт мәсәләсини исламы гәбул етмәклә шәртләндирди) бир сыра сәбәбләри вар, онлардан бәзиләри ашағыдакылардыр:
1.Ислам Пејғәмбәри (сәлләллаһу әләјһи вә алиһи вә сәлләм) бу иши јеринә јетирди ки, инсанлар үчүн һөҹҹәти тамамласын. Ҝәләҹәкдә башгалары демәсинләр ки, нәјә ҝөрә бизи ҹанишинлијә сечмәди? Чүнки, Әлидән (әлејһиссалам) башга һеч ким өз истәји илә Пејғәмбәрин (сәлләллаһу әләјһи вә алиһи вә сәлләм) мәҹлисинә ҝәлмәмишди. Бу мөвзуда һеч бир етираз јери галмамышдыр.
Һеч дә белә дејилди ки, Ислам Пејғәмбәри (сәлләллаһу әләјһи вә алиһи вә сәлләм) бирбаша Әлидән (әлејһиссалам) башга ҹанишинлијә һеч кимин ләјагәти олмадығыны онлара бәјан едә билмәсин. Әксинә, Ислам Пејғәмбәри (сәлләллаһу әләјһи вә алиһи вә сәлләм) чалышырды ки, бу мәсәләни тәбии шәкилдә дәлил вә бурһанла елә бәјан етсин ки, мөвзу һәм мүсәлманларын гәлбләринә раһат јатсын вә мәсәләни јахшы дәрк етсинләр, һәм дә Пејғәмбәрин (сәлләллаһу әләјһи вә алиһи вә сәлләм) өзүнә гаршы кимләрдәсә кин вә дүшмәнчилик јаранмасын (хилафәт мәсәләсиндә олдуғу кими).[1] Диҝәр ҹәһәтдән Ислам Пејғәмбәри (сәлләллаһу әләјһи вә алиһи вә сәлләм) билирди ки, бәзиләри әслән һеч бир иш ҝөрмәјә ләјагәтләри јохдур, јахуд, ишин өһдәсиндән ҝәлә билмәзләр. Мәсәлән, Хәндәк[2] дөјүшүндә олдуғу кими, сәһабәләр арасында Әмр ибни Әбдуввәд кими бир пәһләванла, Һәзрәти Әлидән (әлејһиссалам) башга кимсәнин үзбәүз олмаға ләјагәти чатмады. Һәмчинин, Хејбәр дөјүшүндә Ислам Пејғәмбәри (сәлләллаһу әләјһи вә алиһи вә сәлләм) бир чохларыны дүшмәнлә вурушмагдан өтрү мүбаризәјә јоллады амма һеч ким Хејбәр галасыны фәтһ етмәјә мүвәффәг олмады вә мәғлуб олдулар.[3] (Бу дөјүшдә јалныз Әли (әлејһиссалам) Хејбәри фәтһ едиб галиб ҝәлир). Һәмчинин, Бәраәт (Төвбә) сурәсини Мәккәдә гираәт етмәкдән өтрү сәһабәләрдән бирини јоллады лакин сонра ону јары јолдан гајтарды вә Әлини (әлејһиссалам) бу ишә вәзифәләндирди.[4]
2. Бу әмәллә Әлинин (әлејһиссалам) о ҝүн диҝәрләринә нисбәтән үстүнлүјү вә фәзиләти мәлум олду. Бунунла да мәлум олду ки, Ислам Пејғәмбәринин (сәлләллаһу әләјһи вә алиһи вә сәлләм) тәнһа галдығы вә дүшмәнләри илә мүгабиләдә чәтинлик чәкдији ҝүнләр дә өз шүҹаәти, сәхавәт вә иманы илә ашкарда вә ҝизлиндә, һеч бир горху вә ваһимә һисси кечирмәдән Илаһи Пејғәмбәрә (сәлләллаһу әләјһи вә алиһи вә сәлләм) неҹә көмәклик етмишдир. Мәслән, Хејбәр дөјүшүндә Ислам Пејғәмбәри (сәлләллаһу әләјһи вә алиһи вә сәлләм) бујурду: “Ислам бајрағыны елә шәхсин әлинә верәҹәјәм ки, һәмишә һүҹум едәр вә һеч вахт гачмаз!”[5] Бахмајараг ки, Ислам Пејғәмбәри (сәлләллаһу әләјһи вә алиһи вә сәлләм) әввәлҹәдән билирди ки, бу ишин өһдәсиндән јалныз һәзрәти Әли (әлејһиссалам) ҝәләҹәк. Јахуд, Хәндәк дөјүшүндә Ислам Пејғәмбәри (сәлләллаһу әләјһи вә алиһи вә сәлләм) әввәлҹә шәраити һазырлады, сонра Әлини (әлејһиссалам) дөјүшә јоллады. Бунунла да Пејғәмбәр (сәлләллаһу әләјһи вә алиһи вә сәлләм) Һәзрәт Әлинин (әлејһиссалам) диҝәрләринә үстүнлүјүнү вә фәзиләтини мөһкәм дәлилләрлә бәјан едир вә бу фәзиләти тәкмилләшдирмәк үчүн бујурур: “Бу ҝүн бүтүн Ислам бүтүн күфрлә үзбәүздүр!”[6] Јахуд, Ислам Пејғәмбәри (сәлләллаһу әләјһи вә алиһи вә сәлләм) чох вахт Мәдинәдән чыханда Әлини (әлејһиссалам) өз јериндә гојарды вә бунунла да Һәзрәт Әлинин (әлејһиссалам) башгаларындан үстүнлүјүнү вурғулајырды. Әҝәр бүтүн бунлар олмасајды, мүсәлманлардан чоху Әлини (әлејһиссалам) диҝәрләринә үстүнүлүјүнү гәбул етмәз вә мәсәлә онлара шүбһәли ҝөрүнәрди. Хүсусилә, о заманда Ислам Пејғәмбәринин (сәлләллаһу әләјһи вә алиһи вә сәлләм) дүшмәнләри вә мүнафигләр чалышардылар ки, исламда тәфригә салсынлар, Һәзрәтин тәблиғатыны пуча чыхартсынлар вә беләликлә өз чиркин мәгсәдләринә чатсынлар.
3. Ислам Пејғәмбәринин (сәлләллаһу әләјһи вә алиһи вә сәлләм) ҹәмијјәтдә ики әсас вәзифәси варды вә о Һәзрәт чалышырды ки, ҹәмијјәт ондан сонра әсл һәгигәтин ардынҹа олсун вә инһирафа дүшмәсин. Онлардан бири ҹәмијјәтин әсас вә мөһкәмлијини тәмин едән имамәт мәсәләси иди. Чүнки, пак вә мәсум Имамы вә рәһбәриз ҹәмијјәт мәһвә мәһкумдур. Диҝәри исә һәзрәт Әлинин (әлејһиссалам) шәхсијјәтинин ҹәмијјәтдә гәбул олунмасы мәсәләси иди.
4. Ислам Пејғәмбәри (сәлләллаһу әләјһи вә алиһи вә сәлләм) ҝәләҹәк үммәтләр үчүн јашынын аз олмасына бахмајараг Әлини (әлејһиссалам) ҹанишини кими сечилмәсини бәјан етмәк истәјирди. Имамәт мәнсәби илаһи мәнсәб олмасына бахмајараг, һәр ҹүр бәһанә вә мүхалифәтин гаршысыны алмагдан өтрү бу мәнсәбә сечилмәнин мүәјјән гане едиҹи сәбәбләрини бәјан етмәк лазым иди. Чүнки, әҝәр Һәзрәт өз зәманәсинин ҹәмијјәти илә мәшврәтсиз вә суал етмәдән бу иши ҝөрсәјди, Ислам Пејғәмбәринин (сәлләллаһу әләјһи вә алиһи вә сәлләм) зәманәсинин ҹәмијјәти тәҹҹүблә Һәзрәти гынајардылар ки, неҹә ола биләр ки, аз јашлы бир ушағы өзүнә ҹанишин кими сечиб?! Сонракы үммәтләр дә мәлумдур ки, нә Ислам Пејғәмбәринин (сәлләллаһу әләјһи вә алиһи вә сәлләм) адәт вә ганунларыны дәрк етмиш, нә ону ҝөрмүш вә нә дә о Һәзрәтин сәһабәләринин фәзиләт вә үстүнлүјүндән хәбәрләри вар иди. Буна ҝөрә дә тарихдә һәмишәлик Һәзрәт Әлинин (әлејһиссалам) диҝәрләринә үстүнлүјү вә фәзиләтләри һәкк олмалы вә галмалы иди. Белә олмасајды, мүхалифләр дәлил ҝәтирәрдиләр ки, Ислам Пејғәмбәри (сәлләллаһу әләјһи вә алиһи вә сәлләм) Әлини (әлејһиссалам) филан иш үчүн сечмәмиш вә ја бу ишдә о Һәзрәтин диҝәрләринә нисбәтән үстүнлүк, фәзиләт вә ләјагәтинин даһа чох олдуғуну исбат етмәк чәтин оларды.
5. Әслиндә, бу әмәл, инсанын өз әмәлләриндә ихтијар саһиби олмасы илә ујғундур. Неҹә ки, шијә алимләри бу әгидәдирләр. Бу маҹәранын Лөвһи-мәһвузда әввәлҹәдән мәлум олмасына бахмајараг, һәм Гурејш башчылары Пејғәмбәрин (сәлләллаһу әләјһи вә алиһи вә сәлләм) ҹанишинлик дәвәтини өз ихтијарлары илә гәбул етмәдиләр вә һәм дә Һәзрәти Әли (әлејһиссалам) өз ихтијары илә бу дәвәти гәбул едир. Амма, илаһи тофигләрин (һидајәт) вә зәлаләт јолларынын онун үзүнә ачылмасы үчүн лазым олан шәраитин вүҹуда ҝәлмәси онун өз ихтијарындадыр. Неҹә ки, Гуран ајәләриндә дә инсанын өз әмәлләри илә үзүнә һидајәт вә зәлаләт јолларынын ачылмасы шәраити бәјан едилир.
6. Ислам Пејғәмбәринин (сәлләллаһу әләјһи вә алиһи вә сәлләм) өз јахынларынын (јавмул-инзар) ислама тәрәф дәвәт етмәси һадисәси бәјан едир ки, ислам ҹәмијјәтиндә һәр шеј инсанларын өз ихтијар вә ирадәләри әсасында тәнзимләнир вә исламда һеч бир ҹәбр, зоракылыг, ајры-сечкилик вә диктаторлуг јохдур. Әксинә, исламда гоһумлуг әлагәләри вә јахынлыг дејил, мәһз инсанларын илаһи мејарлар әсасында олан ләјагәтләри онлар үчүн мәсулијјәтләри гәбул етмәјә зәминә јарадыр.
Бәлкә дә, азадлығын ән јахшы тәзаһүрү инсанларла мәсләһәтләшмәк вә онларын нәзәрләрини өјрәнмәкдир. Исламда мәшвәрәтә хүсуси диггәт јетирилир. Ислам Пејғәмбәринин (сәлләллаһу әләјһи вә алиһи вә сәлләм) чох јүкәс зәкасы, илаһи елми, исмәт вә вәһј алмаг мәгамына малик олмасына бахмајараг һәмишә мүсәлманлары мәшвәрәтә вә нәзәрләрини онунла бөлүшмәјә дәвәт едәрди. Әлбәттә, Ислам Пејғәмбәри (сәлләллаһу әләјһи вә алиһи вә сәлләм) әсл илаһи һөкмләрдә һеч кимлә мәшвәрәт етмәз вә јалныз, илаһи вәһјә табе оларды, амма, бәзи һөкмләрин ҹәмијјәтдә неҹә иҹра олунмасында мүсәлманларла мәшврәт едәрди. Неҹә ки, Гуранын бәзи сурәләриндә бу мөвзуја ишарә олунмушдур.[7] Али Имран сурәсиндә сәһабәләрлә мәшвәрәт әмри она ҝөрә верилир ки, Үһүд дөјүшүндә мәшвәрәт олунмуш мөвзулар мүвәффәгијјәтлә иҹра олунмады. Бәзиләри дүшүнүрдүләр ки, Ислам Пејғәмбәри (сәлләллаһу әләјһи вә алиһи вә сәлләм) бир даһа сәһабәләри илә мәшвәрәт етмәз.[8] Пејғәмбәр (сәлләллаһу әләјһи вә алиһи вә сәлләм) Бәдр дөјүшүндә дә Һүбаб ибни Мәнзәр вә саир сәһабәләри илә мәшвәрәт етмишдир.[9]
Инсанларла мәшвәрәт етмәкдән бир нечә һәдәф вар:
1.Мүсәлманларын нәзәријјәләрини бир-биринә јахынлашдырмаг вә онларын арасында достлуг вә үлфәт јаратмаг;
2. Ҹәмијјәтдә фәрдләрә вә онларын шәхсијјәтләринә әһәмијјәт вермәк, истедадларын ачылмасына шәраит јаратмаг. Чүнки, мәшвәрәтдә фәрдләрин ләјагәт вә истедадлары мәлум олур вә фәрдин шәхсијјәти формалашыр;
3. Ислам үммәтинә, Ислам Пејғәмбәрини (сәлләллаһу әләјһи вә алиһи вә сәлләм) мәшвәрәт мөвзусунда нүмүнә кими гәрар вермәк. Неҹә ки, Гуранда охујуруг: ”Һəгигəтəн, Аллaһын Рəсулу Аллaһa, гијaмəт ҝүнүнə үмид бəслəјəнлəр вə Аллaһы чox зикр eдəнлəр үчүн ҝөзəл өрнəкдир!”[10]
4. Гәләбә вә мәғлубијјәтләрин бир нәфәрә јох бүтүн ҹәмијјәтә аид олмасы вә ҹәмјјәтин һәм гәләбәдә вә һәм дә мәғлубијјәтдә шәрик олмасы.
[1] Билазәри, Әнсабул-әшраф, 1-ҹи ҹилд, сәһ-580; Ибни Гәтибә Дијнури, Әл-Имамәт вәс-сијасәт, сәһ-9; Мәсуди, Муруҹуз-Зәһәб, 2-ҹи ҹилд, сәһ-304.
[2] Сүбһани Ҹәфәр, Фуруғи әбәдијјәт, сәһ-545; Биһарул-Әнвар, 20-ҹи ҹилд, сәһ-227.
[3] Тарихи Тәбәри, 2-ҹи ҹилд, сәһ-300; Сүбһани Ҹәфәр, Фуруғи әбәдијјәт, сәһ-467; Ибни Һәҹәр Әсгәлани, Әл-Исабә, 2-ҹи ҹилд, сәһ-508; вә саир...
[4] Биһарул-Әнвар, 21-ҹи ҹилд, сәһ-266-дан сонра; Тәфсир Әл-Мизан, 9-ҹу ҹилд, сәһ-162; вә саир ...
[5] Сүбһани Ҹәфәр, Фуруғи әбәдијјәт, сәһ-647; Сиреји Һәләби, 3-ҹү ҹилд, сәһ-41.
[6] Сүбһани Ҹәфәр, Фуруғи әбәдијјәт, сәһ-647; Сиреји Һәләби, 3-ҹү ҹилд, сәһ-41.
[7] Али Имран сурәси, 159; Шура сурәси, 38; тәфсир Әл-Мизан, 4-ҹү ҹилд, сәһ-70; Мәҹәмәул-Бәјан, Али Имран сурәсинин 159-ҹу ајәсинин шәрһи.
[8] Әд-Дуррул-Мәнсур, 2-ҹи ҹилд, сәһ-80-90; тәфсир Әл-Мизан, 4-ҹү ҹилд, сәһ-70.
[9] Сәһиһ Мүслүм, 5-ҹи ҹилд, сәһ-170; Әл-Бидајә вән-ниһајә, 3-ҹү ҹилд, сәһ-263.
[10] Әһзаб сурәси, 21-ҹи ајә.