Аллаһ-таала сонсуз варлыг олуб, бүтүн камал сифәтләринә малик, фејз јарадан вә фејз верәндир. Онун камалы тәләб едир ки, јарадылыша лајиг олан һәр бир шеји јаратсын. Демәли, Аллаһ-таала фејз верән олдуғуна ҝөрә јаратды. Јәни, јардылышын һәдәфи вә јарадылышын сәбәби, Аллаһын фејз верән олмасындадыр. Аллаһ-тааланын бүтүн сифәтләринин зати олдуғуна ҝөрә јарадылышын һәдәфи Аллаһ-тааланын заатына гајыдыр.
Аллаһ-таала инсаны дахилән, јахшылыг вә пислијә мејилли, хариҹдән јахшылыға (пејғәмбәрләр) вә ја пислијә (шејтанлар) доғру чағыран ики дәвәт едәнин олмасы, мәхлугатын ән јүксәк камал мәртәбәсинә вә писликләрин ән ашаға мәртәбәсинә чатмаг габилијјәтинә малик олан бир мөвҹуд шәклиндә јаратмышдыр. Әҝәр инсан һејвани мејлләри вә шејтани вәсвәсәләринә галиб ҝәлиб әсл һәгигәт јолуну кечә билсә, мәләкләрдән үстүн мәгама јетишәр. Чүнки, онларда һејвани мејлләр вә шејтани вәсвәсәләр јохдур. Әҝәр һејвани шәһвәтләр вә шејтани вәсвәсәләрлә батил јолу сечсә һејванлардан да ашағы сәвијјәдә олар. Чүнки, һејванларда, инсанда олан мәнәви истедад вә габилијјәтләр јохдур.
Әҝәр, Аллаһ-таала инсаны илк әввәлдә бүтүн бу истедадлара чатмыш бир шәкилдә јаратмыш олсајды, онда бу инсан үчүн ихтијари камал һесаб олмазды. Аллаһ-таала инсандан әввәл бүтүн бу камал сифәтләринә малик олан белә бир мөвҹуду артыг хәлг етмишди. Беләликлә, инсанын хилгәтиндән һәдәф о заман һәјата кечәҹәк ки, инсан там шәкилдә бүтүн камал сифәтләринә өз ихтијары илә малик ола билсин. Бу јолдан дала галан кафирләр вә ҝүнаһкарлар Аллаһ-тааланын шәриәт ҹәһәтдән истәдији һидајәтә чата билмәсәләр дә јарадылышын тәквини һәдәфи илә мүхалифәт едә билмәзләр. Чүнки, Аллаһ-таала әсл јарадылышда инсанын өз ихтијары илә һагг, ја батил јолу сечмәсини ирадә етмишдир. Әҝәр, Аллаһ-таала инсана батил јолу сечмәсини гејри мүмүкүн етсәјди, Она иман ҝәтирмәк вә итаәт етмәк ихтијари вә ирадә әсасында олмазды.
Суалын ҹавабынын ајдын олмасындан өтрү бир нечә мәсәләјә диггәт етмәк лазымдыр:
а) Аллаһ-таалынын јарадылышдан мәгсәди;
1. Аллаһ-таала өзү ваҹибул-вүҹуд (варлығы әзәлдән олуб әбәди олан) олдуғуна ҝөрә һеч бир шејә бағлылығы вә асылылығы јохдур. Онун варлығына һеч бир нөгсан вә мәһдудијјәт јолу јохдур. Она ҝөрә дә бүтүн камал сифәтләринә затән маликдир.
2. Аллаһ-тааланын камал сифәтләриндән Онун чох фејз верән вә сәхавәтли олмасыдыр. Аллаһ-таала Гуранда бујурур: “Рəббинин нe’мəти гaдaғaн дeјилдир.”[1] Аллаһ-таала өз немәтини вермәкдә һеч бир мәһдудијјәтлә үзләшмир. Һарда әта јохдурса, о немәт верәнин јох, немәти гәбул едәнин мәһдудијјәти үзүндәндир. Лајиг ҝөрүлән һәр бир шеј ләјагәти олана әта олунур.
3. Һәр бир хејир вә камал варлыгдан, һәр бир шәр вә нөгсанлыг исә јохлугдандыр. Елм хејир вә камал, ҹәһл исә шәр вә нөгсандыр. Һәмчинин, зәифлик вә аҹизлијин мүгабилиндә гүдрәт камал вә хејирдир. Бәс мәлум олур ки, варлыг хејир, онун мүгабилиндә исә јохлуг шәр вә нөгсандыр.
4. Үчүнҹү мүгәддимәјә әсасән, Аллаһ-таалынын чох фејз верән вә сәхавәтли олмасы Онун хәлг вә иҹад етмәси илә һәјата кечир. Бәс, чох фејз верән олмасынын әсас шәрти халиг олмаглыгдыр.
Башга сөзлә десәк, әҝәр бир шеј јаранмаға лајигдирсә вә Аллаһ-таала ону јаратмаса, бу јаратмамаг, варлығын хејир олмасыны нәзәрә алмагла хејирин гаршысыны алмагла нәтиҹәләнир вә бу да пахыллыг сајылыр. Аллаһ-тааладан пахыллыг гејри-мүмкүн бир ишдир. Бу мүгәддәмәдән нәтиҹә алырыг ки, Аллаһ-тааланын јаратмасына сәбәб нә олду? Ҹавабында дејә биләрик ки, Аллаһ-тааланын чох фејз верән олмасы јарадылыша сәбәб олду.
5. Аллаһ-тааланын сифәти онун затындан хариҹдә дејил. Инсан вә диҝәр мөвҹудатларын сифәтләри исә затындан гејридир. Мәсәлән, алманын бир заты вар, гырмызылыг вә ширинлик исә онун сифәтидир. Бу гырмызылыг вә ширинлик алманын затындан хариҹдир. Алма алмалыг заты дәјишилмәдән туршлуг ва јашыллыг сифәтләринә малик ола биләр.
Аллаһ-таалынын сифәти вә затынын ејни олмасы бәһси кәлами бәһс олуб, кәлам елминдә Аллаһ-тааланын сифәтләринин вәһдәти бәһсиндә хүсуси мүталиә олунмалыдыр. Бу бәһсдә бизә мүһүм олан мөвзу одур ки, Аллаһ-тааланын ејни зати олан чох фејз вермәк сифәти јаранышын илк сәбәби олмушдур. Суал олуна биләр ки, Аллаһ-таала нәјә ҝөрә јаратды? Ҹавабында дејирик: Чүкни, Аллаһ-тааладыр. Бәс әслиндә, һәр шејин јаранмасыныны әсл көкү Аллаһ-тааланын Өзүдүр. Бу һәмин сөздүр ки, фәлсәфәдә дејилир; Аллаһ-тааланын ишләриндә ишин “илләти фаили” (ҝөрәнин сәбәби илә) илләти ғаји (ишин сәбәбинин сону) ејнидир.[2] Ола билсин һәмин мәнаны Гуранын бәзи ајәләриндә бу мәнаны дәрк едә биләк[3] ки, бујурур: “Бүтүн ишлəр дə axырдa Oнa (Аллaһa) гaјыдaҹaгдыр.”[4]
б) Аллаһ-тааланын инсанын јарадылышындан һәдәфи;
Гејд едилдији кими, әсл јарадылышда Јараданын һәдәфи әсасдыр. Амма, инсан кими бир мөвҹудун јарадылышындан Јараданын хүсүси бир һәдәфи вар. Инсан һаггында бу хүсуси диггәт бундан ибарәтдир ки, Аллаһ-таала инсанын јарадылышы илә әслиндә, хүсуси камал сифәтләрини јарадыр.
Изаһ:
Аллаһ-тааланын чох фејз верән камал сифәтинин олмасы сәбәб олур ки, јарадылышы мүмкүн вә камал сифәтинә малик ола биләҹәк бир варлығы хәлг етсин. О, инсан јарадылышындан әввәл, бүтүн мүмкүн камал сифәтләрә малик олан мәләкләр адлы варлыглары хәлг етмишдир. Јәни, бу мөвҹудлар әввәлдән бүтүн мүкүн камал сифәтләринә малик олублар. Бунунла да нә гәдәр јашамаларына бахмајараг, јени камал сифәтләрининә малик олмур вә вүҹудлары тәкамүл тапмадан сона гәдәр олдуғу кими галыр. Аллаһ-таала мәләкләрин дилиндән бујурур: “(Ҹəбрaил Пeјғəмбəр əлeјһиссəлaмa бeлə дeди:) "Биздəн (мəлəклəрдəн) eлə бириси јoxдур ки, oнун (сəмaдa Аллaһa ибaдəт үчүн) мүəјјəн бир јeри oлмaсын! Һəгигəтəн, биз сəф-сəф дуруруг. Вə (Аллaһы) тəгдис eдиб шə’нинə тə’рифлəр дeјирик.”[5]
Һәзрәт Әли (әлејһиссалам) бујурур: “Бу заман сәмаларын арасыны ачды, оралары Өзүнүн мүхтәлиф нөв мәләкләри илә долдурду (Онларын биринҹи дәстәси елә мәләкләрдиләр ки,). Онлардан бәзиләри сәҹдә һалындадырлар, руку етмирләр, бәзиләри исә руку һалындадырлар, ајаға галхмырлар, бир дәстәси исә ҹәрҝә илә дајаныблар, өз јерләриндән кәнара чыхмырлар вә бәзиләри дә јорулмадан тәсбиһ едәндирләр. (Мәләкләрин һеч бир нөвү мадди олмадығына ҝөрә) онларын ҝөзләринә јуху, ағылларына сәһв ҝәлмәз, онларда нә сүстлүк, нә дә унутганлыг баш верәр.”[6] Онлар, Аллаһ-таалаја пәрәстиш едирләр. Бу бир камал сифәтидир ки, Аллаһ-таала онлара вермишдир. Бу ишдә онлара Аллаһ-таалаја гаршы һеч бир етираз вә ҝүнаһ етмәзләр. Аллаһ-таала бу һагда Гуранда бујурур: “(Мəлəклəр) Oндaн гaбaг сөз дaнышмaз, Јaлныз Oнун əмри илə иш ҝөрəрлəр.” [7] Һәмчинин, бујурур: “Еј иман ҝәтирәнләр! Өзүнүзү вә әһли-әјалынызы елә бир оддан горујун ки, онун јанаҹағы инсанлар вә дашлар (дашдан дүзәлмиш бүтләр), хидмәтчиләри исә Аллаһын онлара вердији әмрләрә гаршы үсјан етмәјән, бујурдугларыны јеринә јетирән даш гәлбли (һеч кәсә зәррәҹә рәһм етмәјән) вә чох сәрт тәбиәтли мәләкләрдир.” [8]
Аллаһ-таала чох фејз верән олдуғуна ҝөрә лазым иди ки, мәләкләрин камал сифәтләриндән үстүн камал сифәтини дә хәлг етсин. О да инсанын ихтијарыдыр. Јәни, елә бир варлыг хәлг етсин ки, бүтүн бу камал сифәтләрини өз ихтијары илә әлә ҝәтирсин. Бу ҹәһәтдән инсаны хәлг етди. О инсан ки, әввәлдән һеч бир камал сифәтинә малик дејил амма елә һалдадыр ки, о сифәтләрини әлә ҝәтирмәк истедадына маликдир. Тәбии ки, инсанын өз ихтијар вә ирадәси илә әлә ҝәтирдији камал сифәтләри мәләкләрә ибтидадән верилән камал сифәтләриндән үстүндүр. Әмирәл-мөминин Әли (әлејһиссалам) бујурур: “Аллаһ-таала мәләкләри әглдән јаратды вә онларда шәһвәт гүввәси гәрар вермәди. Һејванлары шәһвәтдән хәлг етди вә онлара әгл вермәди. Бәни Адәми (инсаны), әгл вә шәһвәтдән хәлг едти. Демәли, һәр кәсин әгли шәһвәтинә үстүн олду, мәләкләрдән үстүн олар. Һәр кәсин шәһвәти ағлына үсүтүн ҝәлсә, һејванлардан ашағы сәвијјәјә дүшәр.” [9]
Бунунла да, Аллаһ-тааланын инсанын јарадылышында һәм илк вә һәм дә сон мәгсәди, Аллаһ-тааланын чох фејз верән олмасыдыр. Аллаһ-таала чох фејз верән олдуғуна ҝөрә лазымдыр ки, мүмкүн камал һәддинин ән јүксәк мәртәбәси олан белә бир камал сифәтләрини дә јаратсын.
д) Нәјә ҝөрә Аллаһ-таала инсаны камил јаратмады?
Бүтүн гејд олунан мәтләбләрдән ајдын олур ки, инсанын јарадылышнда һәдәф о заман һәјата кечир ки, инсан өз ихтијары илә камал сифәтләрини әлә ҝәтирмиш олсун. Тәбиидир ки, әҝәр бу камал сифәтләри әввәлдән инсана верилмиш олса, бу, инсан үчүн ихтијари камал сајылмаз вә бунунла да инсанын јарадылышындакы әсл һәдәф һәјата кечмәз.
Диггәт етмәк лазымдыр ки, инсанын камал јолунда өз ихтијары илә атдығы һәр бир аддым да онун үчүн камал сифәти сајылыр. Бу јолда инсан һәр мигдар ирәли ҝетсә о гәдәр дә әсл һәдәфи олан камал сифәтини әлә ҝәтирмиш олур.
г) Кафир вә ҝүнаһкар инсан;
Әҝәр инсан өз һәјатында бир пиллә дә олса камала тәрәф һәрәкәт етмәсә вә һәјаты башдан-баша ҝүнаһ вә күфрлә долса јенә дә әсл јарадылыш һәдәфиндән кәнара чыхмамышдыр. Чүнки, бу һалда да инсан өз истедад вә габилијјәтини нүмајиш етдирмиш олур. Әввәлдә гејд етдик ки, инсанын камала тәрәф һәрәкәт етмәји ихтијары олдуғу кими ән ашағы сәвијјәјә тәрәф һәрәкәт етмәјә дә ихтијары вар. Аллаһ-таала инсаны елә хәлг етмишдир ки, өзү өз ихтијары илә камал вә ја бәдбәхтчилик јолуну тута биләр. Бәс, һәтта ҝүнаһкар вә кафир инсан да Јараданын илк тәквини (илк јарадылыш) һәдәфиндән кәнара чыхмамышдыр. Доғрудур ки, Аллаһ-таала инсанын камала тәрәфә һәрәкәтини илк нөвбәдә бәјәнир вә ҝүнаһа дүшмәсини истәмир. Башга сөзлә десәк, Аллаһ-тааланын инсанын јарадылышында бир тәквини истәји вә бир дә тәшрији (шәриәтлик) истәји вар. Аллаһ-тааланын тәквини истәји будур ки, истәр јахшы, истәрсә дә пис олмасына бахмајараг инсан өз истедад вә габилијјәтләрини өз ирадәси илә һәјата кечирә билсин, амма, тәшрији истәји (шәриәт һөкмләри јолламагла) исә инсанын өз ихтијары илә анҹаг камал јолунда јүксәлишини истәмәсидир.
Бу бәјанла демәк олар ки, мөмин инсан, Аллаһ-тааланын һәм тәквини истәјини (ихтијар саһиби олмасыны) һәм дә тәшрији истәјини һәјата кечирмиш олур. Амма, ҝүнаһкар инсан Аллаһ-тааланын тәшрији истәјини әлә ҝәтирә билмәсә дә тәквини һәдәфиндән (ихтијар саһиби олмасы) кәнарда галмамышдыр.
Гејд: Мөвзунун чох бөјүк әһәмијјәт кәсб етмәсини нәзәрә алараг, бу барәдә чохлу сајда әгли вә нәгли дәлилләрә мүраҹиәт етмәклә даһа чох арашдырмалар апармаг лазымдыр.
[1] Исра сурәси, 20-ҹи ајә.
[2] Тәбатәбаи, Мәһәммәд Һүсејн, Әл-Мизан, 8-ҹи ҹилд, сәһ-44; Мисбаһ Јәзди, Мәһәммәд Тәги, Маариф Гуран, 1-ҹи ҹилд, сәһ-154.
[3] Бәгәрә сурәси, 210; Али Имран сурәси, 109; Әнфал сурәси, 44; Һәҹҹ сурәси, 76; Фатир сурәси, 4; Һәдид сурәси, 5.
[4] Һуд сурәси, 123.
[5] Саффат сурәси, 164-166-ҹы ајәләр.
[6] Нәһҹүл-Бәлағә, 1-ҹи хүтбә.
[7] Әнбија сурәси, 27-ҹи ајә.
[8] Тәһрим сурәси, 6-ҹы ајә.
[9] Вәсаил-Шиә, 11-ҹи ҹилд, сәһ-164.