Sual iki hissədə açıqlanmışdır; bunun üçün də sualı dəqiq açıqlayıb- cavablandırmaq üçün bir çox hissələrə bölürük:

1.  Mələklərin məsum olmasını nəzərə alaraq, nəfsi istəklərdən uzaqdırlar; belə olduqda onların arasında ixtilafın olması ehtimalı vardırmı?

Din təlimlərinə əsasən, inanırıq ki, Mələklərin ixtiyarına qoyulan heç bir işdən boyun qaçırmamışdırlar. Allah- Taala Mələkləri vəsf etdikdə buyurur: Heç bir zaman Allahın əmrindən boyun qaçırmayırlar və onlara olunan əmrləri (olduğu kimi ) icra edirlər![1]; yəni Mələklər Allahın əmr və göstərişlərini qəbul edib ona nisbət payidardırlar.[2]

Əlbətdə diqqət etmək lazımdır ki, Mələklərin itaət və yaxud tüğyan etmələri, şəriət deyil bəlkə əməli vəzifələridir. Təkvini itaət həmişə vardır, başqa cür desək onla bir cür yaradılmışdırlar ki, İlahi əmrləri eşitdikləri anda icra edirlər.[3] Mələklərin məsum olması barəsində əlavə məlumat əldə etmək üçün sual 1740 (sayt 2139) (Mələklərin isməti), muraciət edin. Əlbətdə Mələklərin təklifləri (ixtiyarlarına qoyulan iş ) biz insanların təklifləri kimi deyildir. Onlar bir növ nurlu və pak xususiyyətlərə malikdirlər ki, Allahın iradəsindən başqa heç bir iradə etmirlər və heç bir işi həyata keçirmirlər yalnız Allahın əmri çərçivəsində; o cür ki, Allah- Taala buyurur:

«بَلْ عِبادٌ مُكْرَمُونَ لا يَسْبِقُونَهُ بِالْقَوْلِ وَ هُمْ بِأَمْرِهِ يَعْمَلُونَ»[4]

Bunun üçün də Mələklər aləmində cəza və əzab yoxdur, əsl mənada mələklər təkvini olaraq öz vəzifələrinə əməl edirlər. Nəinki şəri vəzifələri olaraq onlara əməl edirlər və təkvini vəzifələrində olan fərq isə onların aralarknda olan məqamlarına bağlıdır.[5] Buna əsasən də yenə məlum olur ki, mələklər arasında heç bir ixtilaf olmamalıdır.

2.  Mələklər arasında nəzər və səliqə cəhətindən ixtilaf vardırmı?

Yuxarıda qeyd olunanlara əsasən həqiqətən mələklər arasında ixtilaf və anlaşılmamazlığ yoxdur; mümkündür ki, qəbul etsək onların arasında nəzəriyyə və səliqə cəhətindən ixtilaf olsun.

Allah- Taala Quranda peyğəmbərin (s) tərəfindən buyurur: Mən (peyğəmbər ) qeyb aləmindən (mələklər aləmindən ) o vaxt ki, (həzrət Adəmin (ə) yaranması barəsində ) ixtilaf (sual- cavab ) edirlər xəbərim yoxdur.[6]

Məlum olur ki, ayədə nəzərdə tutulan ixtilaf mənası hədisdərdə[7] də nəzərdə tutulmuşdur ki, mələklərin öz aralarında olan sual- cavab və mübahisədir nəinki ixtilaf,[8] bu da bizim iddiamızı təyid edir.[9]

3. Mələklərin ruh, insanların isə cism (və ruh ) olmasını nəzərə alaraq, bu sözlər necə həyata keçəcəkdir?

Quran və dini təlimlərinə əsasən, baxmayaraq ki, mələklər ruhdurlar lakin Allahın izniylə bu qüdrətə malikdirlər ki, müxtəlif şəkillərdə hətta insan şəklində olsunlar.

Numunə olaraq:

1. .Əhli- Sünnət və Şiyənin bir çox təfsir və rəvayətlərinə əsasən Cəbrayıl Dəhiyyeyi Kəlbi- nin şəklində peyğəmbərin xidmıtində hazır olurdu.[10]
2.  O mələklər ki, imtahan üçün həzrət İbrahimə (ə) nazil olurdu, iki nəfər insan şəklində idilər və iki nəfər ixtilaflı insan kimi hazır olub O həzrətdən onlar barəsində qəzavət etməsni istədilər.[11]
3. İbrahim və Lut peyğəmbərə nazil olan mələklər, qonaq şəklində nazil olmuşdular.[12]
4.  “Harut” və “Marut” iki mələk idilər ki, sehri və onu batil etməyin yollarını insanlara öyrətmək üçün nazil olmuşdular.[13]

Bunun ücün də qeyd olunanlara əsasən heç bir ixtilaf nəzərdə tutulmur ki, insanlar o ixtilafı həll etsin. Ocür ki, ilk yaradılışda onlara (mələklərə ) bütün varlıqların adlarını (sirlərini ) onlara xəbər vermişdi![14]

Diğər kamil bir insanın hakim şəklində onlara tərəf gedib onları öyrədib rəhbərliketsin.

Lakin bütün bunlar məsələnin bir hissəsini təşkil edir, amma bu cür hadisə baş vermişdir ya xeyir bunun ücün hec bir dəlil yoxdur.

Hədisin sənəd və dil baxımından təhqiqi:

Əhməd ibni Abdüllah ibni Məhəmməd əbəsi, Həmmad ibni Sələmədən o da Əəməşdən o isə Ziyad ibni Vəhəbdən xəbər verir ki, Abdüllah ibni məsud dedi: Həzrət Fatimənin xidmətinə yetişib soruşdum Əli (ə) hardadır? Buyurdu: Cəbrail onu göy aləminə apardı. Soruşdum nə ücün? buyurdu: Bir necə mələk arasında məsələ üstündə ixtilaf yaranmışdır və Allahdan istədilər onlara adam tayfasından bir hakim o göndərsin, Allah – Taala buyurdu: Özünüz tərif edin. Onlar Əli ibni Əbi talibi secdilər.[15] Bu hədisdə sənəd və dəlalət cəhətindən nöqsanla qarşılaşır. Dəlalət baxımından

Hədisdə mələklər barəsində istifadə edilən təşacür gəlməsi cox yerlərdə döyüş və ixtilaf mənasında istifadə olunmuşdur.[16] Bundan əlavə bəyan etdik ki,mələklər barəsində bu məsələ düzgün deyildir. Odur ki, hədis bu iddiayə dəlalət etmir bəlkə şübhəylə qarşılaşır. Amma rəvayət sənəd cəhtindən

Birinci: Bizm rical kitablarımızda , qeyid olunmuş rəvayətin silsilə sənədi nəinki qeyid olunmamişdır bəlkə bu ravilərin bir coxunun təyid olunmamışdır. [17]

İkinci: Bu hədis şiyənin hec bir mötəbər kitablarında, o cümlədən (ərbəə) şiyənin ən etibarlı kitablarında belə gəlməmişdir. Bu hədis yalnız Şeyx Mofidin İxtisas və Əllamə məclisinin Biharul- Ənvar kitablarında gəlmişdir Əllamə məclisi də bu hədisi İxtisas kitabından nəql etmişdir. Bəs nəticə alirıq ki, rical və hədis elimlərinə əsasən bu rəvayətin düzgün olmaslna höküm vermək olmaz.