Вәһј сөзү лүғәтдә, сүрәтли ишарәјә дејилир. Бу ишарә, сөзлә, рәмзлә, тәркибсиз сәслә вә ја мүхтәлиф ишарәләрлә ола биләр. Бу кәлмәнин Гурани кәримдә мүхтәлиф мәналарда ишләнмәси диггәтимизи бир нечә мәтләбә ҹәлб едир: Әввәла: Вәһј, инсана мәхсус олмајыб, биткиләрә, һејванлара вә саир мөвҹудатлара да ола биләр. ( Бу мәнада олан вәһј адәтән, бу варлыгларын зати гәризә һидајәти, башга сөзлә десәк, Аллаһ-тааланын онлары өз мәгсәдләринә јетишмәси үчүн тәквини (сабит) һидајәти сајылыр) Амма, вәһјин ән али дәрәҹәси тәкҹә, илаһи пејғәмбәрләрә вә өвлијалара мәхсусдур вә ондан мәгсәд, Пејғәмбәрин (сәлләллаһу әләјһи вә алиһи вә сәлләм) гәлбинә мәнанын верилмәси вә Аллаһ-таала илә данышмасыдыр. Нәтиҹәдә буну демәк олар ки, маһијјәт ҹәһәтиндән бу мәналарын диҝәр инсанларын гәлбинә тәлгин олунан мәналарла о гәдәр дә фәрги јохдур. Амма, дәрәҹә ҹәһәтдән фәрг едир. Вәһјин ән ашағы дәрәҹәси биткиләрә вә һејванлара, ән јүксәк дәрәҹәси исә пејғәмбәрләрә олунан вәһјдир. Икинҹи: Вәһј мүхтәлиф мәналарда да истифадә олунмушдур. О ҹүмләдән, ишарә, вәсвәсә, гәризә јолу илә мәнаны баша салмаг, јуху васитәсилә тәлгин етмәк вә саир. Бу мәнада ән јүксәк дәрәҹәли вәһј исә Аллаһ-тааланын пејғәмбәрләри илә бирбаша данышығыдыр.
Вәһјин хүсусијәтләри бунлардыр: 1. Батини олсун; 2. Мүәллими олсун; 3. Гәлбдә бир нөв горху вә хоф јаранмасы; 4. Вәһјин васитәләринин дәрк олунмасы; Вәһјин пејғәмбәрләрә назил олмасы кејфијјәти дә үч формада баш верир: (бахмајараг ки, мәрум Әлламә Тәбатәбаи (рәһмәтуллаһ) һәр үч јолун бир ваһид јола гајытмасыны, јәни, Аллаһ-тааланын васитәсиз олараг пејғәмбәрә вәһј тәлгин етмәсинә гајыдышыны бәјан едир)
1.Аллаһ-таала илә васитәсиз данышыг; 2. Һиҹаб архасындан данышыг; 3. Јолланылмыш мәләк васитәси илә данышыг. Вәһјин назил олма фәлсәфәси вә мәләкләрин јолланышыны вә мәләкләрин вәһјдә васитә олмасы бу мәнада дејил ки, сөзү Аллаһ-тааладан алсын вә сонра өз дили илә Пејғәмбәрә чатдырсын. Мәләк, садә дилдә десәк, ҝөндәрилмиш илаһи хәбәрин мәктубу вә ја габы сајылыр. Беләликлә, васитәлик сөзүн лүғәтдәки мәнасында дејил ки, хәта еһтималы верилмиш олсун. Биринҹи гисмдә васитә јохдур. Икинҹи вә үчүнҹү гисмдә исә һәмчинин, әҝәр Пејғәмбәр (сәлләллаһу әләјһи вә алиһи вә сәлләм) һиҹаблара нәзәр етмәсә јенә дә васитәсиз тәлгин кими нәзәрә ҝәлир. Диҝәр мәсәлә дә будур ки, вәһјин һәгигәти шүһуди (гәлби) елмләрдәндир. Беләликлә, һүсули (охумагла әлә ҝәлән) елмәләрин әксинә олараг бу елмдә јалан вә хәта еһтималлары јохдур. Бу ҹәһәтдән, инсан өзүнүн мәнәви сејр вә камиллик јолундакы һәрәкәтләри илә елә мәгама чата биләр ки, Һаггын дәрҝаһына јол тапсын вә васитәсиз олараг илаһи елми әлә ҝәтирсин. Бу һәмин мөвзудур ки, пејғәмбәр һәр ҹүр васитә вә гејри илаһи васитәләрдән азад олур вә һәр ҹүр хәта вә сәһвдән узаглашыр. Бу, пејғәмбәрләрин һәмин “исмәт” мәгамыдыр.
Изаһ:
Вәһј сөзү лүғәтдә, сүрәтли ишарәјә дејилир. Бу ишарә, сөзлә, рәмзлә, тәркибсиз сәслә вә ја мүхтәлиф ишарәләрлә ола биләр.[1]
Бу кәлмә Гуранда чох ишләнмишдир. Мүхтәлиф мәналарда ишләнмәсини нәзәрә алмагла анламаг олур ки, вәһј тәкҹә инсана мәхсус олмајыб, мүхтәлиф ҹанлылара да аид ола биләр. Бу ҹәһәтдән бал арысына өзләринә јува гурмалары әмринин верилмәси дә бир нөв вәһј сајылыр. Бәли, бу мәнада олан вәһј адәтән, бу варлыгларын зати гәризә һидајәти, башга сөзлә десәк, Аллаһ-тааланын онлары өз мәгсәдләринә јетишмәси үчүн тәквини (сабит) һидајәти сајылыр. Һәмин мәсәлә бәјан едир ки, бу аләмин јарадылышда бүтүн ҹанлыларын өзүнә мәхсус һәдәфи вар вә тәсадүф нәтиҹәсиндә јаранмамышлар. Бәлкә дә, Аллаһ-таала онларын илк јарадылышында тәквини һидајәти илә һәдәфләрини онлара анлатмышдыр. Әлбәттә, вәһјин мүхтәлиф дәрәҹәләри вар ки, битки вә диҝәр ҹанлылара олунан вәјһ ән ибтидаи дәрәҹә, пејғәмбәрләрин вәһји исә ән јүксәк дәрәҹәли вәһјдир.[2]
Вәһјин ән јүксәк дәрәҹәси пејғәмбәрләр силсиләсинә аид олан вәһјдир. Ондан мәгсәд, Аллаһ-таала тәрәфиндән мәналарын Пејғәмбәрин (сәлләллаһу әләјһи вә алиһи вә сәлләм) гәлбинә ашыланмасы вә Аллаһын онунла сөһбәт етмәсидир.[3] Бу нөһ вәһјә бәшәрин Аллаһ-таала тәрәфиндән һидајәт олмасындан өтрү еһтијаҹ вар. Бунунла да, бәшәр бир тәрәфдән маддијјатдан да үстүн һәдәфинә чата биләр, диҝәр тәрәфдән исә ҝүндәлик иҹтимаи һәјатларында илаһи ганунларын иҹрасында гаршыја чыхан суаллара мүсбәт ҹаваб тапа биләр. Вәһј, илаһи һидајәт јолунда Пејғәмбәрин (сәлләллаһу әләјһи вә алиһи вә сәлләм) пак гәлбинин гејб вә мәләкут аләми илә бирләшмәсидир вә Пејғәмбәр (сәлләллаһу әләјһи вә алиһи вә сәлләм) инсан аләми илә гејб аләми арасында васитә олур. (Әлбәттә, сонрадан изаһ едәҹәјик ки, камил инсанлар да вәһјин мүәјјән мәртәбәсиндән бәһрәләнә билирләр) [4]
Ислам Пејғәмбәринин (сәлләллаһу әләјһи вә алиһи вә сәлләм) кәламларындан мәлум олур ки, вәһј, бәшәрә ашыланан илаһи тәлгинләрлә маһијјәт ҹәһәтдән фәргли дејил, бәлкә дә мәртәбә ҹәһәтдән фәрглидир. Мәсәлән, Ислам Пејғәмбәри (сәлләллаһу әләјһи вә алиһи вә сәлләм) һәдисләрин бириндә бујурур: “Садиг јуху, пејғәмбәрлијин јетмиш ҹүзүндән биридир.”[5] Бу һәдис ишарә едир ки, пејғәмбәрләрә олунан вәһјин елә нурани дәрәҹәләри вар ки, һамы бу нурун мүәјјән мәртәбәләриндән бәһрәләнир. Бу һалда, Гуранда ишләнмиш вәһј сөзүнүн мәналарыны арашдырмаг јеринә дүшәр.[6] Аллаһ кәламында вәһј кәлмәси ашағадакы мәналарда ишләнмишдир:
а) Гәризә јолу ила һејвана мәнанын ашыланмасы; “Рəббин бaл aрысынa бeлə вəһј (тəлгин) eтди.”[7] (Јәни, она өјрәдир ки, неҹә јува гурсун).
б) Јухуда мәнаны тәлгин етмәк; “Биз Мусaнын aнaсынa ( рө’јaдa) вәһј етдик...”[8]
в) Вәсвәсә мәнасында; “Һəгигəтəн, шeјтaнлaр өз дoстлaрынa сизинлə гаршы-гаршыја дурмаг үчүн (чиркин фикирлəр вə јaрaмaз əгидəлəр) тəлгин eдирлəр.”[9]
г) Ишарә јолу илә тәлгин; “Сoнрa (Зəкəријјa) мeһрaбдaн (мə’бəддəн) өз ҹaмaaтынын гaбaғынa чыxыб (əли илə) oнлaрa бeлə ишaрə eтди: "Сəһəр-axшaм (Аллaһы) тəгдис eдиб шə’нинə тə’рифлəр дeјин!”[10]
в) Вәһјин ән јүксәк мәртәбәси Аллаһ-тааланын пејғәмбәр вә елчиләри илә данышығыдыр; “Аллаһ бәшәр өвлады илә анҹаг вәһјлә данышар.....”[11]
Пејғәмбәрләрә олунана вәһјин әламәтләри бунлардыр: 1. Бәтини олмаг; 2. Илаһи мүәллими олмасы; 3. Гәлбдә бир нөв горху вә хоф јаранмасы; 4. Вәһј васитәсинин дәрки; Вәһјин батин олмасы бу мәнададыр ки, пејғәмбәрләр вәһји заһири һисс үзвлари илә јох, бәлкә батини јолла алырлар. Гурани-Кәрим бу мөвзуда батини һисси “гәлб” үнваны илә танытдырыр, Аллаһ-таала бујурур: ”Ону Ҹəбрaил (Руһулəмин) eндирди: (Ҝүнaһкaрлaры Аллaһын əзaбы илə) гoрxудaн (xəбəрдaр eдəн) пeјғəмбəрлəрдəн oлaсaн дeјə, сəнин гəлбинə (нaзил eтди)”.[12] Гәлб, бу ајәдә батин, даһа доғрусу руһ вә нәфсдир. Вәһјин хариҹдә ҹаһанла бағлылығы олдуғуна ҝөрә “хариҹдән олан вәһј” кими дә адланыр. Мүәллим олмагдан мәгсәд бу дејил ки, пејғәмбәрләрә олунан вәһј һејванлара олунан вәһј кими гәризә әсасында олуб, тәлимсиз дејил. Һәмчинин, ади инсанлара вә бәзи алимләрә олунан илһам кими дә дејилдир. Инсан өзү билир ки, һәр һансы мәсәләни билмир, б ирдән һисс еди ки, мәсәләнин ҹавабы зеһнинә ҝәлди, амма бу анда һеч бир мүәллм вә изаһ олмадан анлашма олур. Амма, пејғәмбәрләр вәһј аларкән бир мүәллимин олмасыны һисс едирләр. Ајәләрдә охујуруг: “Ону (Муһәммәд әлејһиссәлама) чох гүввәтли олан (Ҹәбраил) өјрәтди.”[13] Һәмчинин башга ајәдә ҝәлиб: “Чүнки Аллaһ сəнə Гур’aны вə һикмəти нaзил eдəрəк билмəдиклəрини өјрəтди.”[14] Хоф вә мәсулијјәтдән мәгсәд будур ки, Пејғәмбәр (сәлләллаһу әләјһи вә алиһи вә сәлләм) вәһј аларкән диггәтли олур вә анлајыр ки, бу вәһји (мәналары) башга јердән алыр. Мәсәлән, бизим кими мүәллимин гаршысында отуруб дәрс алырыг вә һисс едирик ки, мүәллимин мүгабилиндә отурмушуг, амма бу фәрглә ки, пејғәмбәрләрин мүәллими мадди аләмдән дејил. Вәһј васитәсинин дәркиндән мәгсәд будур ки, вәһј бәзән Пејғәмбәрә (сәлләллаһу әләјһи вә алиһи вә сәлләм) бирбаша Аллаһ-таала васитәси илә јох, диҝәр бир мөвҹуд васитәси илә олунур. Бу мөвҹудун ады бәзән “Руһул-Әмин”, бәзән “Руһул-Гудс”, бәзән дә “Ҹәбраил”дир. Ислам Пејғәмбәри (сәлләллаһу әләјһи вә алиһи вә сәлләм) бүтүн онларын һамысы илә анлаша билирди. Лакин, гәризә вә шәхси илһам верилдикдә һеч дә белә дејил вә һеч ким бу һаләтдә мүәллимин арада олмасыны һисс етмир. Вәһјин анламы ајдынлашдыгдан сонра суалын икинҹи гисмәтинә ҹаваб веририк вә бәһси сона чатдырырыг.[15]
Гурани-Кәримдә бәшәрә ҝәлән үч нөв вәһјә ишарә олунмушдур:
1. Васитәсиз Аллаһ-таала илә данышмаг; јәни, Аллаһ-таала илә Ислам Пејғәмбәри (сәлләллаһу әләјһи вә алиһи вә сәлләм) арасында һеч бир пәрдә јохдур вә Пејғәмбәрә (сәлләллаһу әләјһи вә алиһи вә сәлләм) вәһј бирбаша фејз вә мәнбәји Аллаһ-таала тәрәфиндән ҝәлир; 2. Аллаһ-таала илә пәрдә архасындан данышмаг; 3. Аллаһ-таала илә мәләк вә елчи васитәси илә данышмаг; Ики сон гисмдә биринҹи гисмин әксинә олараг Аллаһ-таала илә Пејғәмбәр (сәлләллаһу әләјһи вә алиһи вә сәлләм) арасында пәрдә вә һиҹаб вар. Әлбәттә, һиҹаб вә васитәнин мәнасы бу дејил ки, вәһји аланын Аллһ-таала илә бирбаша данышмағына мане олсун. Тамамилә ајдындыр ки, әсл данышан Аллаһ-тааладыр. Амма, һансыса һикмәтә вә илаһи истәјә ҝөрә вәһј васитә вә ја пәрдә архасындан Һагг тәрәфиндән Пејғәмбәрә (сәлләллаһу әләјһи вә алиһи вә сәлләм) чатыр. Ајдындыр ки, бу һаләтдә дә Ислам Пејғәмбәри (сәлләллаһу әләјһи вә алиһи вә сәлләм) бирбаша фејз мәншәјиндән хәбәр алыр. Беләликлә, әҝәр дејилсә ки, Ислам Пејғәмбәри (сәлләллаһу әләјһи вә алиһи вә сәлләм) вәһјдә һиҹаба диггәт едиб, онда вәһј васитә илә ҝәлмиш олур, амма Пејғәмбәр (сәлләллаһу әләјһи вә алиһи вә сәлләм) һиҹаба диггәт етмәсә, онда вәһј бирбаша Аллаһ-таала тәрәфиндән бәјан олунур. Һәмчинин, васитә илә олан вәһјдә һәзрәти Ҹәбраил вар, амма бирбаша вә васитәсиз вәһјдә исә јалныз Аллаһ-таала вәһји бирбаша Өзү бәјан едир.
Әслиндә, вәһј мәләји илаһи хәбәрин тәҹәлли мәканыдыр. Мәләкләрин вәһјдә васитә олмасы бу мәнада дејил ки, сөзү Аллаһ-тааладан алсын вә сонра өз дили илә Пејғәмбәрә чатдырсын. Садә дилдә десәк, вәһј инсанлар арасында анлашылан әманәт кими дејил ки, әманәт апаран ону алсын вә ҝәтириб әманәт саһибинә чатдырсын. Вәһјдә әманәтдарын мәсум вә һәр нөв хәта вә хәјанытдән узаг олмасына бахмајараг, јенә дә затән хәјанәтин тәсәввүрү мүмкүндүр. Һәлбуки, мәләкләрин васитә мәсәләсиндә мөвзу башга ҹүрдүр. Јәни, мәләјин вәһј ҝәтирмәси инсанлар арасында танынымыш васитә кими дејил, мәләк Аллаһ вә Пејғәмбәри арасында васитә дејил, бәлкә дә о, вәһј вә илаһи елмин зүһурунун үзә чыхма мәканыдыр. Ејни һәмән сәһифәләр ки, илаһи гәләмлә јазылмышдыр. Әҝәр Пејғәмбәр (сәлләллаһу әләјһи вә алиһи вә сәлләм) бу сәһифә вә тәҹәлла јеринә диггәт етсә, онда дејилир ки, Ислам Пејғәмбәри (сәлләллаһу әләјһи вә алиһи вә сәлләм) Аллаһ-таала илә мәләк васитәси илә данышды, амма әҝәр Ислам Пејғәмбәри (сәлләллаһу әләјһи вә алиһи вә сәлләм) илаһи елмин вә вәһјин бу сәһифәдә тәҹәлли етмәсинә бахмајараг, јалныз хәбәрин мәзмунуна вә мәншәјинә диггәт едәрсә, онда бу вәјһ Пејғәмбәрә (сәлләллаһу әләјһи вә алиһи вә сәлләм) нисбәт васитәсиз вәһј адланыр. Чохлары вар ки, ҝүзҝүјә бахыр амма, ҝүзҝүнүн шүшәсиндән хәбәрсиздирләр.[16]
Бу ҹәһәтдән, мәрһум Әлламә Тәбатәбаи (рәһмәтуллаһ) һәр үч јолун бир ваһид јола гајытмасыны, јәни, Аллаһ-тааланын васитәсиз олараг пејғәмбәрә вәһј тәлгин етмәсинә гајыдышыны бәјан едир.[17] Она ҝөрә дә Гурани-кәримин һәр јериндә вәһј кәлмәси ҝәлдикдә бирбаша Аллаһ-таалаја нисбәт верилир вә бу нисбәт мәҹази јох, һәгигидир. Неҹә ки, ајәләрдән бириндә охујруг: “(Јa Рəсулум!) Биз Нуһa вə oндaн сoнрaкы пeјғəмбəрлəрə вəһј ҝөндəрдијимиз кими, сəнə дə вəһј ҝөндəрдик.”[18]
Диггәт: Вәһј һүсули елмләрин гисминдән дејил,[19] бәлкә дә бир нөв шүһуди, һүзури вә хариҹ вә гејб аләминдән там кәшфдир. Белә бир кәшф әслиндә, варлығын һәгигәтинин кәшф едәнин һүзурунда олмасына ҝөрә затән јалан вә ја доғрулуг еһтмалынын верилмәсини арадан апарыр. Ән кичик хәтанын еһтимал верилмәси әсл вәһјин вә ја һәгигәтин олмамасыны арадан апармаға кифајәтдир. Бу сәбәбдән, фәлсәфи дәлилләр варлыг аләминин мүхтәлиф мәртәбәләринин олмасы инсанын елм вә тәкамүл мејданынын ачыг олмасы дәлилләринә әсасланмагла (Гуранын ајәләринә ујғун олараг) белә бир нәтиҹәјә ҝәлмәк олар ки, инсан өзүнүн мәнәви сејр вә програмлары илә елә мәгама чата биләр ки, һәзрәти Һаггын һүзуруна чатсын вә васитәсиз олараг илаһи елми әлә ҝәтирсин вә Аллаһ-таала онунла данышсын. Һеч бир сәсә малик кәлмәләр вә ја елми сурәтләрә еһтијаҹ олмадан бу һаләтә чатмаг олар. Бу мәгамда, инсанын руһунун әзәмәти Һаггдан башга һеч бир варлыға вә мејлләрә бағлы олмур. Һәмчинин, һәр бир вәсвәсә, хәта вә сәһвдән узагдыр, бу да пејғәмбәрләрин һәмән исмәт мәгамыдыр. Бунунла да нәтиҹә олараг ашағыдакы нәтиҹәләрә чатырыг:
1. Вәһјин әсасы мүмүкүн вә елмин мәртәбәләиндән биридир.
2. Вәһјин һәгигәти гејб аләминин кәшф вә шүһудудур. Бу һәгигәтдә хәта вә сәһвин мәнасы јохдур.
3. Инсан өз тәкамүл јолунда елә бир мәгама чата биләр Аллаһ-тааладан она вәһј назил ола биләр вә бунунла да о исмәт мәгамына чата биләр.
Даһа чох мүталиә үчүн бах:
Һадәви Теһрани, Мәһди,Тәммулат дәр елми үсүл фигһ, дәфтәр чаһарум, Мәгалә, Вәһј, шүһуд гејб.
[1] Рағиб Исфәһани, Мүфрәдат, сәһ-515, вәһј кәлмәси.
[2] Мүтәһһәри, Мәҹәмул асар, 4-ҹү ҹилд, сәһ-410.
[3] Бахмајараг ки, вәһјин һәгигәтинин вә назил олма кејфијјәтинин дәрки чох да асан олмајыб, демәк олар ки гејри-мүмүкүндүр.
[4] Бахмајараг ки, Әлламә Тәбатәбаи јазыр: Дини әдәб буну бәјан едир ки, вәһј јалныз пејғәмбәрләр вә Аллаһ елчиләринә назил олур. Тәфсир Әл-Мизан, 12-ҹи ҹилд, сәһ-423.
[5] Мүтәһһәри, Мүртәза, Мәҹмуеји асар, 4-ҹү ҹилд, сәһ-411.
[6] Тәбатәбаи, Мәһәммәд Һүсејн, Тәфсир Әл-Мизан, 12-ҹи ҹилд, сәһ-423.
[7] Нәһл сурәси, 68-ҹи ајә.
[8] Гәсәс сурәси, 7-ҹи ајә.
[9] Әнам сурәси, 121-ҹи ајә.
[10] Мәрјәм сурәси, 11-ҹи ајә.
[11] Шура сурәси, 51-ҹи ајә.
[12] Шүәра сурәси, 193-ҹү ајә.
[13] Нәҹм сурәси, 5-ҹи ајә.
[14] Ниса сурәси, 113-ҹү ајә.
[15] Мүтәһһәри, Мүртәза, Мәҹмуеји асар, 4-ҹү ҹилд, сәһ-411-дән 414-ә гәдәр.
[16] Һади Теһрани, Мәһдәви; Мәбани калами иҹтиһад, сәһ-76-77.
[17] Тәбатәбаи, Мәһәммәд Һүсејн, Тәфсир Әл-Мизан, 4-ҹү ҹилд, сәһ-150
[18] Ниса сурәси, 163-ҹү ајә.
[19] Һүсули елмдә јалныз, мәлумун сурәти бизим әлимизә чатыр амма, мәлумун өзү бизим үчүн әлчатмаздыр. Јәни, өзүмүзү васитәнин әлиндән хилас едә билмәрик. Әшја илә бизим әлагәмиз дә һәмин елми сурәт васитәси иләдир. Әҝәр сәһв баш версә, биз хәта етмишик вә хариҹдә һәгигәтә чата билмәрик. Бу да, елми сурәтин васитәчилији вә бизим әслиндә мөвзунун хариҹдә һәгигәтин сәһф тәтбиг вә тәфсиринин нәтиҹәсидир.