معانی و مصادیق مختلفی برای واژه‌ی «کتاب» که در آیات مختلف قرآن کریم آمده، وجود دارد ؛ مانند:
- هرکدام از کتابهای آسمانی
«... وَأَنْتُمْ تَتْلُونَ الْکِتابَ أفَلا تَعْقِلُون»؛[1] و شما کتاب (آسمانى) را میخوانید، پس آیا نمی‌اندیشید؟!
برخی از مفسران می‌گویند: «کتاب» در قرآن واژه‌ی عامى است که شامل تمام کتابهای آسمانی می‌شود. و بر همین اساس، ذکر تورات و انجیل بعد از کتاب (در آیاتی مانند آیه 48 سوره آل عمران)، تفصیلی بعد از اجمال است.[2]
- قرآن کریم
«ذلِکَ الْکِتابُ لا رَیْبَ فیهِ هُدىً لِلْمُتَّقینَ»؛[3] این همان کتابى است که بدون تردید راهنمای پرهیزکاران است.
مشخص است که مراد از کتاب در این آیه، همان قرآن کریم است.
- دست‌نوشته‌ها
«فَوَیْلٌ لِلَّذینَ یَکْتُبُونَ الْکِتابَ بِأَیْدیهِمْ ثُمَّ یَقُولُونَ هذا مِنْ عِنْدِ اللَّهِ...»؛[4] پس واى بر آنها که نوشتهاى با دست (و انشای) خود مینویسند، سپس می‌گویند: این نوشته، از طرف خدا است.
- لوح محفوظ
«... کانَ ذلِکَ فِی الْکِتابِ مَسْطُوراً»؛[5] این حکم در کتاب نگاشته شده است که مراد از کتاب در این آیه، همان لوح محفوظ می‌باشد.
- نامه
«قالَتْ یا أَیُّهَا الْمَلَأُ إِنِّی أُلْقِیَ إِلَیَّ کِتابٌ کَریمٌ»؛[6] گفت: اى بزرگان! نامهاى مهم (از طرف سلیمان ع) برای من آمده است.
- نامه اعمال
«وَأَشْرَقَتِ الْأَرْضُ بِنُورِ رَبِّها وَوُضِعَ الْکِتابُ وَ... »؛[7] و زمین (در آن‌روز) به نور پروردگارش روشن می‌شود، و کتاب را پیش می‌نهند. که مراد از کتاب در این آیه، بر اساس برخی تفاسیر، همان نامه اعمال انسان است.
7 . حکم و قضای الهی
«لَوْلا کِتابٌ مِنَ اللَّهِ سَبَقَ لَمَسَّکُمْ فیما أَخَذْتُمْ عَذابٌ عَظیمٌ»؛[8] اگر نبود آن حکم و قضایى که خداوند از پیش مشخص کرده بود، هر آینه در آنچه گرفتید عذاب بزرگى به شما میرسید.
8 . نوشتن و آموختن خط
«إِذْ قالَ اللَّهُ یا عیسَى ابْنَ مَرْیَمَ اذْکُرْ نِعْمَتی عَلَیْکَ وَعَلى والِدَتِکَ إِذْ أَیَّدْتُکَ بِرُوحِ الْقُدُسِ تُکَلِّمُ النَّاسَ فِی الْمَهْدِ وَکَهْلاً وَإِذْ عَلَّمْتُکَ الْکِتابَ وَالْحِکْمَةَ وَالتَّوْراةَ وَالْإِنْجیلَ...»؛[9] هنگامى که خداوند به عیسى بن مریم گفت: به یاد آور نعمتی را که به تو و مادرت بخشیدم. زمانى که تو را با روح القدس تقویت کردم که در گاهواره و به هنگام بزرگى، با مردم سخن میگفتى و هنگامى که کتاب و حکمت و تورات و انجیل را به تو آموختم.
برخی از مفسران می‌گویند منظور از کتاب در این‌جا، توانایی کتابت و نگارش است.[10]
- قوانین و احکام شرعی
گروهی معتقدند کتاب در برخی آیات قرآن کریم به معنای دستورات شرعى و قوانینی است که در تورات آمده است.[11]
10 . نبوت
«وَ إِذْ عَلَّمْتُکَ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَةَ...».[12] برخی مفسران نیز برآنند که منظور از "کتاب" در این آیه همان نبوت و پیامبری است.[13]
[1]. بقره، 44.
[2]. طوسى، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، ج 4، ص 55، بیروت، دار احیاء التراث العربى.
[3]. بقره، 2.
[4]. بقره، 79.
[5]. اسراء، 58.
[6]. نمل، 29.
[7]زمر، 69.
[8]. انفال، 68.
[9]. مائده، 110.
[10]. شریف لاهیجى، محمد بن على، تفسیر شریف لاهیجی، ج 1، ص 723، تهران، دفتر نشر داد، 1373ش؛ التبیان فی تفسیر القرآن، ج 4، ص 55.
[11]. مدرسی، سید محمد تقی، من هدى القرآن، ج 2، ص 495، تهران، دار محبى الحسین، چاپ اول، 1419ق؛ مترجمان، تفسیر هدایت، ، ج 2، ص 422، مشهد، بنیاد پژوهشهاى اسلامى آستان قدس رضوى، چاپ اول، 1377 ش.
[12]. مائده، 110.
[13]. گنابادی، سلطان محمد، تفسیر بیان السعادة فی مقامات العبادة، ج 1، ص 113، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، چاپ دوم، 1408ق.