خداوند در آیات فراوانی، مؤمنان را به تسبیح خود دعوت می‌کند. به عنوان نمونه در آیه‌ی 130 سوره‌ی طه می‌فرماید: «فَاصْبِرْ عَلى ما یَقُولُونَ وَ سَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّکَ قَبْلَ طُلُوعِ الشَّمْسِ وَ قَبْلَ غُرُوبِها وَ مِنْ آناءِ اللَّیْلِ فَسَبِّحْ وَ أَطْرافَ النَّهارِ لَعَلَّکَ تَرْضى»؛ قبل از طلوع آفتاب و پیش از غروب آن، همچنین در نیمه‌های شب و گوشه‌های روز، تسبیح و حمد پروردگارت را به جا آور تا راضى و خشنود شوى.
در این‌که منظور از این آیه، هر حمد و تسبیحی است، و یا آن‌که اشاره به عمل خاصی دارد، میان مفسران گفت‌وگو است. جمعى از آنان معتقدند که باید ظاهر عبارت را به همان معناى وسیع‌اش رها کرد و از آن هر تسبیح و حمدی را برداشت کرد، در حالی که گروهى دیگر آن‌را اشاره به نمازهاى پنج‌گانه می‌دانند، به این ترتیب که:
- «قَبْلَ طُلُوعِ الشَّمْسِ»، اشاره به نماز صبح است.
- «قَبْلَ غُرُوبِها»، اشاره به نماز عصر (یا اشاره به نماز ظهر و عصر است که وقت آنها تا غروب ادامه دارد).
- «مِنْ آناءِ اللَّیْلِ»، اشاره به نمازهای مغرب و عشاء و همچنین نماز شب است.
- «أَطْرافَ النَّهارِ»، اشاره به نماز ظهر است؛ زیرا «اطراف» جمع «طرف» به معناى جانب است و اگر روز را دو نیم کنیم نماز ظهر در یک‌طرف نیمه دوم قرار می‌گیرد.[1]
از بعضى از روایات نیز استفاده می‌شود که «أَطْرافَ النَّهارِ»، اشاره به نمازهاى مستحبى است که انسان در اوقات مختلف روز میتواند انجام دهد؛[2] زیرا «أَطْرافَ النَّهارِ» در این‌جا در مقابل «آناءِ اللَّیْلِ» قرار گرفته و تمام ساعات روز را در برمی‌گیرد. به ویژه با توجه به این‌که اطراف به صورت جمع آمده، در حالی که روز دو طرف بیشتر ندارد، روشن می‌شود که اطراف معناى وسیعى دارد که ساعات مختلف روز را شامل می‌شود.
احتمال سومى نیز در تفسیر آیه وجود دارد که اشاره به اذکار خاصى باشد که در روایات اسلامی در این ساعات مخصوص وارد شده است، مثلا در حدیثى از امام صادق(ع) در تفسیر آیه‌ی فوق میخوانیم: «بر هر مسلمانى لازم است قبل از طلوع آفتاب و قبل از غروب آن، ده بار این ذکر را بگوید: «لا اله الا اللَّه وحده لا شریک له، له الملک و له الحمد یحیى و یمیت و هو حى لا یموت بیده الخیر و هو على کل شىء قدیر».[3]
ولى به هر حال، این تفسیرها منافاتى با هم ندارد، و ممکن است آیه در نگاهی عمومی‌تر اشاره به هر تسبیحی داشته باشد؛ اما با این وجود، مصادیق ویژه‌ای مانند نمازهاى واجب و مستحبّ در روز و شب و یا برخی اذکار و دعاها نیز برای آنها در نظر گرفته شده باشد، و به این ترتیب تضادى در میان روایاتى که در این زمینه نقل شده، وجود نخواهد داشت.[4]
[1]. طبرسى فضل بن حسن، مجمع البیان فى تفسیر القرآن، ج 8، ص 58، قم، ناصر خسرو، چاپ سوم، 1372ش؛ قطب الدین راوندى، سعید بن هبة الله، فقه القرآن،ج 1، ص 85، قم، مکتبة آیة الله المرعشی النجفی، چاپ دوم، 1405ق.
[2]. کلینى، محمد بن یعقوب بن اسحاق، کافی، ج 3، ص 444، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، 1407ق.
[3]. عروسى حویزى عبد على بن جمعه، تفسیر نور الثقلین، ج 3، ص 407، قم، اسماعیلیان، چاپ چهارم، 1415ق. ر. ک: «دعاها و ذکرهای بین الطلوعین»، 80128؛ «ذکر و یاد خدا در تمام حالات»، 70803؛ «ذکر خدا»، 42399.
[4]. ر. ک: مکارم شیرازى ناصر، تفسیر نمونه، ج 13، ص 337 تا 339، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ اول، 1374ش.