ابتدا باید گفت که نوعی از زمان نیز برای دنیای آخرت و قیامت متصور است و این موضوع در آیاتی مانند آیه 47 سوره حج و آیه 4 سوره معارج بدان اشاره شده است.[1]
از طرفی در روایات، توصیه شده است که مؤمنان به امید شفاعت و نجات از عذاب جهنم از انجام وظایف دینی خود سرباز نزنند، چون ممکن است در برزخ، حسابرسی قیامت و یا حتی مدتی در دوزخ دچار بخشی از عذاب الهی بشوند، هرچند در نهایت، مشمول شفاعت خواهند شد.
روایت موجود در پرسش نیز در همین زمینه است:
امام علی(ع) در پاسخ به سؤال شخصی که از ایشان در مورد مرگ پرسیده بود، فرمود: «مرگ برای انسان‌‌ها به سه صورت تصور می‌شود: یا نوید به نعمتهاى جاودان الهی است، یا خبرى است به عذاب همیشگى، و یا اندوهگین نمودن و ترسانیدن است. کار شخص «محتضر» مبهم است؛ زیرا نمی‌داند جزو کدامیک از این سه گروه خواهد بود؛ اما انسانى که دوست‌دار و مطیع ما باشد، به نعمتهاى جاودان نوید داده شده، و دشمنانى که با ما سر ستیز دارند، عذاب ابدى در پیش خواهند داشت. اما کسی که وضعیتش معلوم نیست و نمی‌داند سرانجامش چه خواهد شد، مؤمنى است که به زیان خود زیاده‌روى نموده و مشخص نیست سرانجامش به کجا خواهد کشید. خبر مبهم و ترسناکى به او می‌رسد، ولى خداوند هرگز او را با دشمنان ما برابر نخواهد کرد و به شفاعت ما او را از جهنم بیرون می‌آورند. پس کار نیک انجام دهید و از خدا اطاعت کنید. مطمئن نباشید و سزاى گناه را از طرف خدا ناچیز نشمارید؛ زیرا شفاعت شامل حال «اسراف‌کنندگان» نخواهد شد، مگر بعد از سی‌صد هزار سال».[2]
این روایت به دلیل وجود محمد بن قاسم جرجانی(گرگانی) در سلسله سندش، از نگاه رجالی روایتی ضعیف ارزیابی می‌شود،[3] اما از لحاظ محتوا - حتی اگر با برخی روایات دیگر نیز همخوان نباشد - پذیرش آن، مخالف با آموزه‌های کلی دینی نیست. در این روایت؛ عقوبت اسراف بر نفس، بسیار بزرگ به شمار آمده و مجازات آن، سی‌صد هزار سال تحمل عذاب اعلام شده است، اما به محل عذاب اشاره نشده؛ از این‌رو می‌تواند شامل عذاب در برزخ، قیامت و دوزخ باشد؛ و همان‌گونه که بیان شد سرانجام افراد باایمان واقعی اما گناه‌کار، بهشت خواهد بود.[4]
[1]. «روزهایی برابر با 1000 سال یا 50000 سال»، 3255.
[2]. شیخ صدوق، معانی الاخبار، محقق، مصحح، غفاری، علی اکبر، ص 288، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول،1403ق. «فَاعْمَلُوا وَ أَطِیعُوا لَا تَتَّکِلُوا وَ لَا تَسْتَصْغِرُوا عُقُوبَةَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَإِنَّ مِنَ الْمُسْرِفِینَ مَنْ لَا تَلْحَقُهُ شَفَاعَتُنَا إِلَّا بَعْدَ عَذَابِ ثَلَاثِمِائَةِ أَلْفِ سَنَة».
[3]. علامه حلى، حسن بن یوسف، رجال العلامة الحلی، ص 256، نجف اشرف، دار الذخائر، چاپ دوم، 1411ق؛ حلی، حسن بن علیّ بن داود، الرجال، محقق، مصحح، بحرالعلوم، محمدصادق، ص 510، تهران، دانشگاه تهران، چاپ اول، 1342ش.