از آیات قرآن و روایات وارده از ائمه‌ی معصومین(ع) استفاده می‌شود که ارواح انسان‌ها می‌توانند پس از مرگ به عالم دنیا رجوع کرده و از احوال خویشان خود و ... آگاه شوند و نقش فرشتگان الهی، هم به عنوان واسطه‌ی در این کار، نه تنها نفی نشده؛ بلکه به آن تصریح شده است.
در روایات آمده است: «به درستى که مؤمن خانواده خویش را زیارت می‌کند، آنچه را دوست دارد، می‌بیند و آنچه را ناخوشایند دارد، از او پوشیده می‌شود». و «خداوند فرشتهاى را با او روانه می‌کند تا چیزهایى را به او نشان دهد که شاد شود و ...».
برای روشن شدن پاسخ توجه به چند نکته ضروری است:
- انسان دارای دو بعد روح و بدن است و جای هیچ‌گونه انکار نیست که حقیقتى به نام روح در انسان‌ها وجود دارد.
روح انسان، جوهری است مجرد که زنده، توانا، دانا و مختار است که از آن به نفس ناطقه یا روان هم تعبیر می‌شود.[1]
تعلق روح به بدن تعلق تدبیری است؛ یعنی روح دارای حیات بالاصاله است و تا به بدن متعلق است، بدن نیز از وى کسب حیات می‌کند و هنگامی که از بدن مفارقت نمود، بدن خواص حیات خود را از دست می‌دهد و به تدریج متلاشى می‌شود، اگرچه روح همچنان به حیات خود ادامه می‌دهد.[2]
- پژوهش‌های عقلانی در باب زندگی پس از مرگ، می‌تواند به اثبات مطالب کلی؛ مثل بقای روح و یا ضرورت معاد بپردازد؛ اما جزئیات مسائل پس از مرگ را باید از طریق وحی و سخنان ائمه(ع) دریافت نمود.
- از آیات و روایات در این زمینه استفاده می‌شود که روح انسان‌ها پس از مرگ می‌توانند از مسائل دنیا آگاهی پیدا کند.
برای نمونه به چند روایت در این زمینه توجه کنید:
- اسحق بن عمار از امام کاظم(ع) پرسید: آیا مؤمن خانواده خویش را زیارت می‌کند؟ امام (ع) فرمود: «آرى، گفتم چقدر؟ فرمود: بر حسب فضایلشان؛ پارهاى از آنان هر روز و گروهی هر سه روز».
اسحق بن عمار مىگوید: در اثناى کلام حضرت دریافتم که میفرمود: کمترین آنان هر جمعه(خانواده‌ی خود را زیارت میکنند)؛ پس گفتم: در چه ساعتى؟ فرمود: «هنگام زوال خورشید یا مثل آن؛ خداوند فرشتهاى را با او روانه می‌کند تا چیزهایى را به او نشان دهد که شاد شود و از وى چیزهایى را بپوشاند که او را غمگین می‌سازد».[3]
- امام صادق(ع) در این زمینه میفرماید: «به درستى که مؤمن خانواده خویش را زیارت می‌کند؛ آنچه را دوست دارد، می‌بیند و آنچه را ناخوشایند دارد، از او پوشیده می‌شود و به درستى که کافر خانواده‌ی خویش را دیدار می‌کند؛ آنچه ناخوشایند او است می‌بیند، و آنچه را دوست دارد از او پوشیده می‌شود. امام(ع) میفرماید: پارهاى از ایشان هر جمعه و گروهی بر حسب عمل خود زیارت میکنند».[4]
- از آن‌جا که فرشتگان الهی در سلسله‌ی علل طولیه قرار دارند و از جمله اسباب الهی هستند، هیچ استبعادی ندارد که ارواح بتوانند به امر خداوند به عالم دنیا رجوع کرده و از احوال خویشان خود و... با خبر شوند و در این امر فرشتگان، نقش واسطه‌ای داشته باشند، چنان‌که در روایت نیز بدان اشاره شده است.
[1]. آن‌جا که سخن از ارتباط روح با جسم است و تأثیر متقابل این دو در یکدیگر، نام «روان» را بر آن میگذاریم و آن‌جا که پدیدههاى روحى جداى از جسم مورد بحث قرار میگیرند نام «روح» را به کار میبریم.
[2]. ر. ک: طباطبائی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج 19، ص 135، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ پنجم، 1417ق.
[3]. شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، محقق، مصحح، غفاری، علی اکبر، ج 1، ص 181، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، 1413ق.
[4]. کلینى، محمد بن یغقوب، کافى، محقق، مصحح، غفاری، علی اکبر، آخوندی، محمد، ج 3، ص 230، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، 1407ق.