روایاتی که در باره ضربت خوردن حضرت علی (ع) و حضور امام حسن و امام حسین (ع) وارد شده است،متعدد است. به همین جهت چند احتمال در این بحث تصور می شود:
1.ضربت خوردن امام علی (ع) در خارج مسجد بوده است.که بنا بر این احتمال می توان گفت اگر امام حسن و امام حسین در آن لحظه در کنار پدر نبوده اند به این دلیل بوده است که امام علی (ع) قبل از امام حسن و امام حسین به سوی مسجد حرکت کرده بودند.
2. ضربت خوردن امام علی (ع) در مسجد و در حین نماز بوده است که روایات متعددی در تأیید این احتمال و نظر وجود دارد. بنا بر صحت این دسته در باره حضور امام حسن و امام حسین دو احتمال وجود دارد:1. امام حسن و امام حسین (ع) در مسجد در هنگام نماز و ضربت خوردن پدر بزرگوارشان حضور داشتند.
2. امام حسن و امام حسین در هنگام نماز و ضربت خوردن پدر بزرگوارشان حضور نداشتند.
در باره احتمال دو م (عدم حضور در موقع نمار و ضربت خوردن ) باید بگوئیم:
اولا: مستند معتبری ندارد تا ما به بحث در آن بپردازیم.
ثانیاً: بسیاری از خطباء روایت می کنند که در موقع ضربت خوردن امام (ع)، حسنین (ع) در مسجد حضور داشتند و ایشان را به منزل آوردند و ام کلثوم با دیدن پدر در آن حالت، گریه و ناله سر داد!.
ثالثاً: شیخ طوسی روایت می کند :" وقتی ابن ملجم می خواست به امام على (ع) ضربه بزند، شخص دیگری با او همدست بود که ضربه اش به دیوار برخورد کرد، امّا ضربه ابن ملجم به آن حضرت اصابت کرد. و در حالی که امام در سجده بود، بر سر آن حضرت فرود آمد. و حسن و حسین آمدند و ابن ملجم را گرفته و در بند کردند."
بنا بر این ادله باید گفت که امام حسن (ع) و امام حسین (ع) در هنگام ضربت خوردن امام علی (ع) در مسجد بودند.
اما بنا بر این احتمال که امام حسن و امام حسین در هنگام نماز و ضربت خوردن پدر بزرگوارشان حضور نداشتند. ممکن است به این دلیل بوده است که امام علی(ع) هنوز فریضه صبح را شروع نکرده بودند و مشغول نماز مستحبی بوده اند و فرزندان ایشان قصدشان حضور برای فریضه صبح بوده است ولی در همان نماز مستحبی ضربت ابن ملجم بر ایشان وارد شده است.
در پیشینه شهادت امام علی (ع) قضیه ای که مسلم است و باید مورد توجه قرار گیرد این است که سه تن از خوارج ( ابن ملجم و همدستانش ) نقشه کشیده و تصمیم گرفتند امام علی(ع) ، معاویه و عمرو عاص را همزمان در شب نوزده ماه مبارک ترور کرده به قتل برسانند.
وقتی به گزارشاتی که متعرض جریان ترور معاویه و عمرو عاص شده اند مراجعه می کنیم در آنها چنین آمده است:
1. ترور معاویه: در حالی که معاویه در سجده بود برک ضربه ای به او وارد کرد و از آن به بعد بود که در هنگام نماز برای خلفاء محافظ می گذاشتند، بعد از این واقعه معاویه به منظور محافظت از خود از "المقصوره"(محراب) استفاده می کرد. " [1]
2. عمرو بن بکیر (بکر) منتظر عمرو عاص ماند اما او به خاطر درد شکم ، در آن شب از منزلش خارج نشده بود و به جای او خارجة بن حذاقة العدوی با مردم نماز خواند، بکر به گمان اینکه او عمر عاص ایت ضربه را بر او وارد کرد و او را کشت. [2]
3. درباره ضربت خوردن حضرت علی (ع) و حضور امام حسن و امام حسین (ع) وارد شده است، چند احتمال وجود دارد:
احتمال اول: این که ضربت خوردن امام علی (ع) درخارج مسجد بوده است.که بنا بر صحت این احتمال می توان گفت اگر امام حسن و امام حسین در آن لحظه در کنار پدر نبوده اند به این دلیل بوده است که امام علی (ع) قبل از آنان به سوی مسجد حرکت کرده بودند. آنان قصد داشته اند که بعداً برای شرکت در نماز جماعت صبح به مسجد بروند که ابن ملجم مهلت نداده است.
احتمال دوم: ضربت خوردن امام علی (ع)در مسجد و در حین نماز بوده است دلائل و روایات متعددی بر این احتمال تأکید دارند از جمله:
1. امام سجاد (ع) فرمودند: وقتی ابن ملجم می خواست به امام على (ع) ضربه بزند، شخص دیگری با او همدست بود که ضربه اش به دیوار برخورد کرد، امّا ضربه ابن ملجم به آن حضرت اصابت کرد. و در حالی که امام در سجده بود، بر سر آن حضرت (جایى که قبلاً نیز در جنگها زخم برداشته بود.) فرود آمد. در آن هنگام حسن و حسین آمدند و ابن ملجم را گرفتند و در بند کردند."[3]
2. در کنزالعمال در باب فضائل علی (ع) آمده است: هنگامی که حضرت علی (ع) سر از رکوع برداشت، ابن ملجم (با شمشیر ) ضربه خود را وارد کرد. حضرت به کنار رفت و فرمود: نمازتان را تمام کنید و کسی را مقدم (امام جماعت) نکرد.[4]
3. تاریخ دمشق در شرح حال امام علی(ع)آورده است: عبدالرحمان بن ملجم در حالی که آشفته بود در نماز صبح علی (ع) را به وسیله شمشیری که سمّی بود ضربت زد ...[5]
و همچنین گفته است: عبدالرحمان بن ملجم، در نماز صبح علی (ع) را به وسیله شمشیری که سمّی بود، از روی آشفتگی ضربت زد و علی (ع) همان روز از دنیا رفت و در کوفه دفن شد. [6]
4. ابن ابی الدنیا در مقتل امیرالمؤمنین (ع) گفته است: علی (ع) بیرون آمد و تکبیرة الاحرام نماز را گفت، سپس یازده آیه از سوره انبیا را قرائت کرد، سپس ابن ملجم ضربتی را بر وسط سرش زد...[7]
و همچنین می گوید: وقتی که ابن ملجم امام علی (ع) را در در نماز بود، ضربت زد، عقب رفت سپس جعده را به جلو فرستاد و با او (جعده) مردم نماز خواندند...[8]
5. ما روایتی پیدا نکرده ایم که به صراحت شهادت امام علی (ع) را در محراب نفی کند. بلکه نهایت چیری که در روایات آمده است این است که ابن ملجم متعرض امام شد، یا برای آن حضرت کمین کرد و امثال این تعابیر که هیچ تعارضی با روایاتی که دلالت بر شهادت آن حضرت در محراب می کنند، ندارد.
6. روشن است که آن سه نفر شقیّ و سنگدل برای اجرای نقشه خود برنامه ریزی کرده بودند و مناسب ترین حالت را برای عملی کردن این نقشه، اثناء نماز دیدند؛ زیرا اگر فرض کنیم که امام (ع) بعد از خواندن نماز هیچ محافظ و حمایتی نداشت، و ترور آن حضرت آسان بود، ولی درباره معاویه و عمرو عاص این طور نبود که ترور آنها در غیر نماز آسان باشد زیرا معاویه معروف به ترس بود و بسیار احتیاط می کرد. حتی معروف بود به این که مانند امپراطوران و پادشاهان به همراه محافظانش حرکت می کرد، پس کشتنش در غیر نماز آسان نبود.
همچنین عمرو بن عاص هم در محافظت از جان خود بسیار احتیاط می کرد تاجایی که حتی در جنگ صفین برای حفظ خود کشف عورت کرد! پس، ترور او هم در غیر نماز بسیار مشکل بود. این ویژگی ها می تواند دلیل باشد خوارج چاره ای نداشتند جز این که در نماز نقشه خود را عملی سازند.
7. امام علی (ع) در شجاعت شخصیت بی نظیر و شجاعت او زبانزد همه بود و قطعاً این شجاعت از ابن ملجم مخفی و پنهان نبود! بنا بر این شکّی نیست که ابن ملجم چاره ای ندارد جز این که برای قتل علی (ع) در هنگامی که آن حضرت در حال نماز و مناجات با خدا باشد، برنامه ریزی کند تا کشتن آن حضرت بر او آسان باشد.
8. امام علی (ع) به آزمودگی و دور اندیشی معروف بود و کسی بود که در هنگام حرکت به همه اطراف خود توجه کامل داشت واز چیزی غافل نمی شد.. مغازی در این باره می گوید: دختر حارث بن عامر بن نوفل به برده خود وحشى (برخى گفتهاند که برده جبیر بن مطعم بوده است)، گفت: پدر من در بدر کشته شده است، اگر بتوانى یکى از این سه نفر (محمد، حمزة بن عبد المطلب و على بن ابى طالب) به قتل برسانی آزاد خواهى شدو... وحشى به او گفت:" ، تو مىدانى که قتل رسول خدا (ص) برای من ممکن نیست و اصحابش هم او را تسلیم نمی کنند. در مورد حمزه به خدا قسم ، اگر او خواب هم باشد، من از ترس جرأت ندارم نزدیکش شوم و بیدارش کنم! ولى در مورد على امید موفقیت براى خود داشتم. همچنان که بین مردم در جستجوى على بودم، که او متوجه من شد. فهمیدم که مردى کار آزموده و دوراندیش است و همه اطراف خود را زیر نظر دارد، با خود گفتم: این کسى نیست که من در جستجویش باشم. [9]
با توجه به مطالب بالا اطمینان پیدا می شود که ضربت خوردن امام علی (ع) در محراب بوده است.
اما نسبت به حضور امام حسن و امام حسین (ع) باید گفت:
اولاً: دلیلی برای گفته مداحان مبنی بر عدم حضور آنان در لحظه بیان نشده است تا مناقشه با آنان، یک مناقشه علمی باشد،بلکه بسیاری از آنان روایت می کنند که در موقع ضربت خوردن امام (ع)، حسنین (ع) در مسجد حضور داشتند و ایشان را به منزل آوردند و ام کلثوم تا حضرت را با آن حالت دید گریه و ناله سر داد!.
ثانیاً: شیخ طوسی روایت می کند :" وقتی ابن ملجم می خواست به امام على (ع) ضربه بزند، شخص دیگری با او همدست بود که ضربه اش به دیوار برخورد کرد، امّا ضربه ابن ملجم به آن حضرت اصابت کرد. و در حالی که امام در سجده بود، بر سر آن حضرت (جایى که قبلاً نیز در جنگها زخم برداشته بود.) فرود آمد. در آن هنگام حسن و حسین آمدند و ابن ملجم را گرفتند و در بند کردند." [10]
ثالثاً: روشن است که در زمان شهادت امام علی (ع) امام حسن و امام حسین (ع هر دو ازدواج کرده بودند و دارای منزل مستقل بوده اند. بنا براین معنی ندارد که امام علی (ع) نزد آنان آورده شود؟ آیا آن حضرت را به خانه حسن (ع) آوردند یا به خانه حسین (ع)؟ یا به پیش هر دو آوردند؟ روشن است که این فروض صحیح نیست؛ زیرا اگر آن حضرت را به خانه امام حسن (ع) یا امام حسین (ع) برده بودند باید به آن تصریح می شد. بلکه در این گونه حوادث متعارف است که شخص را به خانه خودش می برند و فرزندان و آشنایان در آنجا دور او جمع می شوند و این همان چیزی است که روایات دیگری آن را تأیید می کنند که شیعیان و علاقمندان آن حضرت اطراف منزل امام جمع شدند.
بله ممکن است بگوئیم بسیار طبیعی است امام حسن (ع) و امام حسین (ع) بعد بعد از وقوع این حادثه بزرگ و زود تر از مردم به منزل رفته باشند تا اهل منزل را برای پذیرش این مصیبت غیر قابل جبران آماده سازند. و کار انتقال امام را به اصحاب بزرگی مانند حجر بن عدی واگذار کرده باشند.
از مجموع این دلائل و روایات می توان نتیجه گرفت که امام حسن (ع) و امام حسین (ع) در هنگام ضربت خوردن امام علی (ع) در مسجد بودند.
اما بنا بر فرض صحّت روایاتی که دلالت دارد که امام حسن و امام حسین (ع) در لحظه ضربت خوردن پدر بزرگوارشان مسجد حضور نداشتند، ممکن است بگوئیم علت عدم حضور آنان این بوده است که امام علی(ع) هنوز فریضه صبح را شروع نکرده بودند و مشغول نماز مستحبی بوده اند و فرزندان ایشان قصدشان حضور برای فریضه صبح بوده است ولی در همان نماز مستحبی ضربت ابن ملجم بر ایشان وارد شده است.
[1] انسابالأشراف،ج2،ص490(چاپزکار،ج3،ص:251).
[2] همان، ص491.
[3] الطوسی، امالی، الجزء الثالث، الحدیث (18)
[4] کنز العمال: ج 15/ 170، ط 2، حدیث: (497)
[5] ابن عساکر، تاریخ دمشق، ترجمة امیر المؤمنین، حدیث (1397)
[6] لأحمد بن حنبل، کتاب الفضائل فضائل امیر المؤمنین، حدیث 63
[7] بر گرفته ار حاشیه انساب الاشراف ، ج2، ص 492،(چاپزکار،ج3،ص:254).
[8] . همان، ص 492 .
[9] . واقدی، محمد بن عمر، کتاب المغازى، تحقیق: مارسدن جونس، ج1،ص 285، بیروت، مؤسسة الأعلمى، چاپ سوم، 1409ق.
[10] .شیخ طوسی، الأمالی، ص 365.