مکتب حیات‌بخش اسلام به عنوان آخرین شریعت الاهی، دینی جامع و کامل است؛ از این‌‌رو در اسلام، احکام و قوانین اجتماعی، مانند احکام فردی مورد اهتمام قرار گرفته است. از نگاه اسلام، زندگی اجتماعی و روابط افراد یک جامعه و وظایف یک شهروند در قبال مردم و جامعه‌‌ای که در آن زندگی می‌کند، دارای اصول و ضوابطی است که هر فرد مسلمان در مناسبات و رفتارهای اجتماعی ملزم به رعایت آنها است.
برخی از مهم‌ترین وظایف یک شهروند در جامعه‌ی اسلامی عبارت‌‌اند از:
- پایمال نکردن حقوق مردم(حق الناس) و احترام به حقوق شهروندان.
جلوه‌‌هایی از این ضابطه را می‌توانیم در تأکید ورزیدن اسلام بر عدم تضییع حقوق همسایگان و عابران در کوچه و خیابان و... مشاهده کنیم.
- احساس مسئولیت نسبت به همنوعان و کمک‌رسانی به آنان، به هنگام بروز بلاهای طبیعی و غیر طبیعی.
طبق آموزههای اسلامی یک شهروند در جامعه‌ی اسلامی باید نسبت به حل مشکلات سیاسی، فرهنگی، اقتصادی و ... کوشا باشد و نباید از کنار بلایای طبیعی؛ نظیر حوادث غیر مترقّبه و بلایای اخلاقی و ناهنجاریهای اجتماعی، بی‌تفاوت گذر کند.
- رعایت اخلاق اسلامی در تعاملات اجتماعی که از آن جمله‌‌اند: داشتن حُسن خلق و رویی گشاده، تواضع و فروتنی، حلم و بردباری و مدارا کردن با مردم و شهروندان.
توجه به مقدماتی می‌تواند ما را در دست‌یابی به پاسخ راهنمایی کند:
- انسان موجودی اجتماعی، و به تعبیر دقیق‌‌تر «مدنی بالطبع»[1] است و به گواهی تاریخ هم از دیرباز به صورت اجتماعی می‌زیسته است.
- مکتب حیات‌بخش اسلام به عنوان آخرین شریعت الاهی، دینی جامع و کامل است و برای جنبه‌‌های مختلف زندگی انسان که از آن جمله زندگی اجتماعی انسان است، دارای قانون و توصیه‌‌های اخلاقی است. به دیگر سخن؛ همان‌گونه که برای تنظیم ارتباط فرد با خدا، احکام و دستورالعمل‌‌هایی دارد، درباره‌ی نحوه‌ی ارتباط افراد یک جامعه با یکدیگر نیز، احکام و قوانین بسیار مهمی ارائه کرده است که هر فرد مسلمان در مناسبات و رفتارهای اجتماعی ملزم به رعایت آنها است.
- منظور از جامعیت اسلام این است که می‌توان با استنباط عناصر جهان‌شمولی که در اسلام آمده است به فلسفه، مکتب و نظام اسلامى[2] دست یافت و به طرّاحى سازوکارها،[3] پرداخت.
- از این جهت ما معتقدیم که اگرچه در گذشته، بویژه در صدر اسلام زندگی شهری به صورت امروزی پیش‌رفته و مدرن نبود و مشکلات و معضلات جامعه‌ی مدرن امروزی؛ مانند ترافیک، آلودگی هوا، سدّ معبر و ... وجود نداشت، تا الگوی مناسبی از یک شهروند مسلمان داشته باشیم، اما برای همان شهرهای کوچک با جمعیت اندک و زندگی سنّتی، در اسلام قوانین و عناصری طرح گردیده است که جهان‌شمول‌اند و باید برای زندگی شهری و جوامع پیشرفته‌ی امروزی هم مورد لحاظ قرار گیرند، و در واقع از آنها می‌توان به ویژگی‌های یک شهروند مسلمان، نائل شد.
مهم‌ترین ویژگی‌های شهروند مسلمان
آنچه در ذیل می‌آید برخی از مهم‌ترین ویژگی‌های یک شهروند مسلمان است.
- پایمال نکردن حقوق مردم(حق الناس) و احترام به حقوق
از منظر دین اسلام، اساس و بنیان زندگی اجتماعی، در احترام و گردن نهادن انسان‌ها به حقوق اجتماعی دیگران است که در زیر از باب نمونه به مصادیقی از آن اشاره می‌شود.
پیامبر اسلام(ص) دربارۀ رعایت حال همسایگان فرمود: «هر کس همسایه‌اش را اذیّت کند، خداوند بوی بهشت را بر وی حرام می‌کند».[4] و «هر کس حق همسایه‌اش را ضایع کند، از ما نیست».[5]
سد و اشغال معابر عمومی شهرها که امروزه یکی از معضلات شهری است، از جمله مسائلی است که دین اسلام در 1400 سال قبل به آن توجه داشت و آن‌را کاری ناپسند شمرده و پیروان خویش را از این کار نهی کرده است. پیامبر اکرم(ص) در این‌باره می‌فرماید: «از نشستن در راه‌ها بپرهیزید»،[6] و «اسباب آزار و اذیت را از راه مسلمانان دور سازید».[7]
امام صادق(ع) می‌فرماید: «هر چیزی که در راه مسلمانان قرار گیرد و به آنان ضرر برساند، صاحب آن چیز ضامن است».[8]
لذا امام خمینی(ره) با بهره‌گیری از این قبیل روایات در کتاب تحریر الوسیله می‌نویسد: «اگر شخصی در کوچه یا خیابان تنگی ایستاده باشد و راهی برای عبور نباشد و شخص دیگری بدون قصد به او برخورد کند و بمیرد، هم‌چنین اگر در چنین راهی نشسته باشد و شخص بدین سبب بلغزد و بمیرد، شخصی که در راه توقّف کرده، ضامن خون‌بهای او است».[9]
بنابراین، شهروند مسلمان بر طبق آموزههای دینی، خود باعث ایجاد و بروز مشکلات و تضییع حقوق دیگران نمی‌شود، و به حقوق شهروندی پایبند است.
- احساس مسئولیت و تعهد
اصلی‌ترین شاخصه‌ی جامعه‌ی اسلامی در مسئولیت مشترک اجتماعی نمودار می‌شود. این مسئولیت مشترک از چارچوب خانواده شروع می‌شود تا به همسایه، شهر و ... می‌رسد. طبق آموزههای اسلامی یک شهروند در جامعه‌ی اسلامی باید نسبت به آنچه در جامعه رخ می‌دهد، اعم از مسائل فرهنگی، اقتصادی، سیاسی و حتی بلایای طبیعی؛ نظیر حوادث غیر مترقّبه احساس تکلیف کند و در حدّ توان و امکانات خویش در رفع این‌گونه مشکلات و کاستی‌ها کوشا باشد.
در زیر به اختصار به برخی از جلوه‌های این احساس مسئولیت اشاره می‌شود:
الف) یاری رساندن و کمک به دیگران،
قرآن کریم یاری رساندن و کمک به دیگران را از وظایف هر مسلمان دانسته و می‌فرماید: «اگر در دین خود از شما یاری طلبند، بر شما است که آنها را یاری کنید».[10] و «مؤمنان برادران یکدیگرند».[11]
مسلمانان در جامعه‌ی اسلامی نسبت به سرنوشت، آینده و مشکلات یکدیگر مسئول‌اند و اگر کسی از زیر بار این مسئولیت شانه خالی کند، طبق آنچه از روایات به ما رسیده، از زمره‌ی مسلمانان خارج است: «کسی که صبح کند و اهتمام به امور مسلمانان نداشته باشد، مسلمان نیست».[12]
امیرمؤمنان علی(ع)، هر شهروند جامعه اسلامی، اعم از عالمان، ثروت‌مندان و ... را در قبال مردم آن جامعه مسئول می‌داند و می‌فرماید: «خداوند پیش از آن‌که بی‌سوادان را به آموختن تکلیف کند، دانایان را به آموزش متعهد ساخت».[13] هم‌چنین فرمود: «خداوند سبحان روزی تُهی‌دستان را در خواسته توانگران رقم زده است... و خدای متعال بازخواستشان خواهد کرد».[14]
در این بین، کمک‌رسانی به همسایگان از اهمیت بالایی برخوردار است، همان‌طورکه امام علی(ع) فرمود: «پیامبر(ص) آن قدر نسبت به همسایه سفارش فرمود که ما گمان کردیم همسایه از همسایه ارث می‌برد».[15]
هم‌چنین در رساله‌ی حقوق امام سجاد(ع) در این‌باره آمده است: «همسایه هنگامی که مورد ظلم واقع شد، باید او را یاری کرد و کریمانه با او معاشرت نمود».[16]، [17]
ب) امر به معروف و نهی از منکر،[18]
شهروند مسلمان چون جامعه‌ی اسلامی را به مثابه‌ی کشتی در حال حرکت به جلو می‌داند، طبیعی است که به هنجارها اهتمام دارد و در مقابل ناهنجاریهای اجتماعی حساس است و از کنار آن به سادگی و بی‌تفاوت گذر نمی‌کند، و معتقد است که ضرر سوراخ کردن گوشه‌ای از آن، تنها بر سوراخ کننده وارد نمی‌آید و گریبان همه را خواهد گرفت و در نهایت غرق شدن کشتی را به دنبال خواهد داشت.
مقوله‌ی امر به معروف و نهی از منکر در اسلام به همین ویژگی اشاره دارد.
امر به معروف و نهی از منکر در اسلام در کنار واجبات دیگر؛ مانند نماز و زکات قرار گرفته است و نوعی جهاد به حساب می‌آید و از عوامل مهم رسیدن به کمال، احیای ارزش‌ها و مایه‌ی پیرایش جامعه از ناهنجاری‌ها و زشتی تلقّی شده است. خداوند در قرآن کریم می‌فرماید: «مردان و زنان با ایمان ولی یکدیگرند، امر به معروف و نهی از منکر می‌کنند».[19] و «شما بهترین امّتی بودید که به سود انسان‌ها آفریده شده‌اند، (چه این‌که) امر به معروف و نهی از منکر می‌کنید».[20]
امام علی(ع) الگوی تمام عیار یک مسلمان، در این زمینه می‌فرماید: «امر به معروف و نهی از منکر دو خوی (صفت، خصلت) الاهی‌اند».[21] آن‌حضرت در جایی دیگر امر به معروف و نهی از منکر را از تمامی عبادات، حتی جهاد در راه خدا بالاتر و برتر می‌داند: «... در این میان گروهی دیگرند که با دست و زبان و قلب نهی از منکر را وانهاده‌اند. اینان مردگانی متحرک‌اند که زندگی‌شان را هیچ بهره‌ای نیست؛ چرا که تمامی اعمال ارزش‌مند - حتی جهاد در راه خدا - در مقایسه با امر به معروف و نهی از منکر چیزی نیست...».[22]، [23]
- رعایت اخلاق اسلامی در تعاملات اجتماعی
اخلاق نیکو و رفتار پسندیده با مردم از مهم‌ترین عوامل موفقیت و پیش‌رفت انسان در اجتماع است و حتی رواج آن در میان اقشار مختلف، در بسط و گسترش عدالت در جامعه مؤثّر خواهد بود.
در ادامه به پاره‌ای از مصادیق اخلاق اجتماعی اسلام، اشاره می‌شود.
الف) حسن خلق، خوش‌رفتاری و داشتن روی گشاده،
قرآن کریم خطاب به پیامبر اکرم(ص) می‌فرماید: «و تو اخلاق عظیم و برجسته‌ای داری».[24] «و به برکت رحمت الاهی در برابر آنان ]مردم[ نرم و مهربان شدی و اگر خشن و سنگ‌دل بودی، از اطراف تو پراکنده می‌شدند...».[25]
پس قرآن، اخلاق نیکو (حسن خلق) را عامل موفقیت پیامبر اسلام(ص) در جذب مردم می‌داند. روایات زیادی از پیشوایان دین در این موضوع به ما رسیده که به بیان چند نمونه بسنده می‌شود.
پیامبر اکرم(ص) فرمود: «اخلاق خوب و پسندیده نصف دین است».[26] و «کامل‌ترین مردم در ایمان، خوش اخلاق‌ترین آنها است».[27]
امام صادق(ع) فرمود: «ایمان همان اخلاق نیکو است...».[28] و «خوبی در حق مردم و حُسن خلق، موجب آبادی سرزمین (و جامعه) می‌شود».[29]
شاید بتوان گفت؛ رفتار شایسته و برخورد صحیح با شهروندان و همنوعان در تمام رده‌ها و سطوح اجتماعی، بویژه با ارباب رجوع و پذیرش آنان با روی گشاده، چه بسا باعث تقویت روابط و مناسبات اجتماعی شده و زمینه‌های حل بسیاری از مشکلات اجتماعی و گرفتاری‌های مردم را فراهم و از بسیاری از عواقب و عوارض زندگی ماشینی امروز؛ مانند مشکلات عصبی و روانی جلوگیری می‌کند. این است سِرّ این‌که، در دین اسلام این همه به حُسن خلق سفارش شده است.
ب) تواضع و فروتنی،
تواضع؛ یعنی در برابر مردم ادب، فروتنی و افتادگی را رعایت کردن و از خودبینی و خودپسندی دوری نمودن. تواضع یکی از صفات و حالات درونی انسان است که در اعمال و افعال او نمود پیدا می‌کند.
بی‌گمان فروتنی و افتادگی در برابر مردم و شهروندان، در دنیا محبوبیّت اجتماعی را به دنبال دارد و در آخرت موجب رضایت الاهی است. و یکی از مسائل مهمی است که اولیای خدا همواره مردم را به آن سفارش نموده‌اند.
در قرآن کریم تواضع و فروتنی از نشانه‌های بندگان صالح خدا دانسته شده است: «و بندگان ]خداوند[ رحمان آنانند که در روی زمین فروتنانه راه می‌روند...».[30]
پیامبر اکرم(ص) فرمود: «همانا تواضع جز رفعت و بلندی مقام، چیز دیگری برای انسان نمی‌آورد. پس تواضع کنید رحمت خدا بر شما باد».[31]
امام علی(ع) می‌فرماید: «تواضع و فروتنی به هنگام رفعت مانند عفو و گذشت هنگام قدرت است».[32] و «افتادگی نعمت را کمال می‌بخشد».[33]
ج) رفق و مدارا،
رفق و مدارا؛ یعنی با ملایمت و نرمی با مردم برخورد کردن. بشر از آن جهت‌که زندگی اجتماعی دارد، پیوسته با انسان‌های دیگر در ارتباط است و حقوق وی با حقوق دیگران به صورت‌های مختلف گره خورده است؛ لذا مدارا کردن با مردم از جمله مسائلی است که مکتب اسلام به آن توجه کرده است.
امام صادق(ع) به نقل از پیامبر(ص) می‌فرماید: «همان‌طورکه خداوند مرا به ادای واجبات امر کرده، به مدارا کردن با مردم نیز امر کرده است».[34] هم‌چنین فرمود: «مدارا کردن با مردم نصف ایمان است و رفق به آنها نصف زندگی و حیات است».[35]
دین اسلام در سفارش به مدارا و برخورد نرم و ملایم با مردم، حتی دشمنان را نیز مورد نظر داشته است. در این‌باره در قرآن کریم، خداوند به حضرت موسی و هارون سفارش می‌کند: «وقتی به سراغ فرعون می‌روید با او به نرمی و ملایمت سخن بگویید، شاید فرعون بترسد و یا هدایت شود».[36]
پیامبر اکرم(ص) در اوصاف و ویژگی انسان‌های مؤمن می‌فرماید: «مؤمن، نرم خو و انعطاف‌پذیر است، با آن‌که جانی پر صلابت‌تر از سنگ دارد، از برده خاکسارتر است».[37]
د) حلم و بردباری،
حلم عبارت است از: استحکام و استواری در برخورد با مسائل و مشکلات زندگی. زندگی اجتماعی، زندگی با افراد مختلف است. برخورد با روحیات گوناگون، با سلیقه‌های متفاوت با بینش‌ها و تفکرات متفاوت و با خلق و خوهای مختلف. بنابراین، اولین شرط زندگی اجتماعی حلیم بودن و بردباری است. این یکی از صفات و ویژگی‌های تمام پیامبران الاهی در برابر آزار و اذیت مخالفان و مشرکان بوده است.
امام علی(ع) حلم و بردباری را از اوصاف خداوند بیان می‌کند و می‌فرماید: «سپاس خدایی را که... حلمش چنان عظیم است که از خطاها در می‌گذرد».[38]
هم‌چنین می‌فرماید: «نخستین پاداشی که شخص بردبار از حلم و بردباری خویش به دست می‌آورد، حمایت مردم از او در برابر نادان است».[39]
موارد ذکر شده نمونه‌هایی از صفات و ویژگی‌های شهروند جامعۀ اسلامی است که به اختصار بیان شد.
نکتۀ پایانی این است که؛ هدف از تشریع قوانین اجتماعی استحکام زندگی اجتماعی و رعایت حقوق شهروندی و جلوگیری از نابودی و سقوط جامعه است. برای نهادینه کردن نظام اخلاقی در یک جامعه، ضروری است به موضوعات اخلاقی که برای حفظ و عزت و سربلندی انسان و جوامع انسانی است، توجه ویژه شود. شهروندان با آموزش‌های مستمر، راه‌کارهای تحقق فضایل اخلاقی را به شکل یک فرهنگ درآوردند. با تمرین و عادت نمودن این ویژگی‌ها و خصایص اخلاقی در محیط زندگی و اجتماع، در نهادینه کردن آن و ایجاد فضای سالم جامعه مشارکت نمایند.
مشارکت عمومی مردم و فرهنگ سازی در موضوعات اخلاق اجتماعی اسلام، یک جامعه سالم انسانی اسلامی را در پی خواهد داشت.
[1]. ر. ک: طباطبائى، سید محمد حسین، المیزان فى تفسیر القرآن، ج 2، ص 117 – 122، قم، دفتر انتشارات اسلامى، چاپ پنجم، 1417ق.
[2]. ر. ک: هادوی تهرانی، مهدی، مکتب و نظام اقتصادی اسلام، ص 19-51، قم، مؤسسه فرهنگی خانه خرد، چاپ دوم، 1383ش.
[3]. باید توجه داشت که استنباط عناصر جهان‌شمول و دست‌یابى به فلسفه، مکتب و نظام اسلامى به شیوۀ فقهى صورت می‌گیرد که کار فقیه است، ولى در طرّاحى سازوکار، علم و دانش‌مندان علوم اجتماعى نقش مهمّى دارند. تبیین واقعیت موجود، و ارائه‌ی سازوکار متناسب با آن و پیشنهاد روش‌هاى کارآمد براى پیاده کردن سازوکار در عالم خارج، از وظایف عالمان علوم اجتماعى قبل از تحقق سازوکار در جامعه است و پس از تحقق نیز کنترل کارکرد آن در راستاى اهداف نظام و جلوگیرى از انحراف آن به وسیله‌ی پیشبینى آینده، از رسالت‌هاى علوم اجتماعى است. البته در این مرحله نیز استنباط شیوه‌هاى ثابت از نصوص دینى براى تحقق عناصر سازوکار در عالم خارج بر عهدۀ فقیه است. هم‌چنین مدیریت تطبیق عناصر جهان‌شمول نظام اسلامى بر موقعیت‌هاى خاص زمانى و مکانى و نظارت بر آن در زمرۀ وظایف فقیه است. مکتب و نظام اقتصادی اسلام، ص 44.
[4]. «مَنْ آذَى جَارَهُ حَرَّمَ اللَّهُ عَلَیهِ رِیحَ الْجَنَّة»؛ شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، محقق، مصحح، غفارى، على اکبر، ج 4، ص 13، قم، دفتر انتشارات اسلامى، چاپ دوم، 1413ق.
[5]. «مَنْ ضَیعَ حَقَ جَارِهِ فَلَیسَ مِنَّا»؛ همان.
[6]. «إِیاکُم وَ الْجُلُوسَ علی الطُّرُقَات»؛ سیوطى، جلال الدین، الدر المنثور فى تفسیر المأثور، ج 5، ص 41، قم، کتابخانه آیت الله مرعشى نجفى، 1404ق. البته این سخن از امام علی(ع) نیز نقل شده است. ر. ک: شیخ مفید، الأمالی، محقق، مصحح، استاد ولى، حسین، غفارى، على اکبر، ص 222، قم، کنگره شیخ مفید، چاپ اول، 1413ق.
[7]. «اعزل الاذی عن طریق المسلمین»؛ المتقی الهندی، علاء الدین علی، کنز العمال، ج 15، ص 768، ح 43012، بیروت، مؤسسة الرسالة، 1409ق.
[8]. شیخ حرّ عاملی، وسائل الشیعه، ج 29، ص 243، قم، مؤسسه آل البیت(ع)، چاپ اول، 1409ق.
[9]. امام خمینی، تحریر الوسیله، ج 2، ص 562 و 563، م 14، قم، مؤسسه مطبوعات دار العلم، چاپ اول، بی‌تا.
[10]. انفال، 72.
[11]. «إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ ...». حجرات، 10.
[12]. «مَنْ أَصْبَحَ لَا یهْتَمُّ بِأُمُورِ الْمُسْلِمِینَ فَلَیسَ بِمُسْلِم»؛ کلینى، محمد بن یعقوب، کافی، محقق، مصحح، غفارى، على اکبر، آخوندى، محمد، ج 2، ص 163، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، 1407ق.
[13]. «مَا أَخَذَ اللَّهُ عَلَى أَهْلِ الْجَهْلِ أَنْ یتَعَلَّمُوا حَتَّى أَخَذَ عَلَى أَهْلِ الْعِلْمِ أَنْ یعَلِّمُوا». شریف الرضى، محمد بن حسین، نهج البلاغه، محقق، صالح، صبحى، ص 559، قم، هجرت، چاپ اول، 1414ق.
[14]. «إِنَّ اللَّهَ سُبْحَانَهُ فَرَضَ فِی أَمْوَالِ الْأَغْنِیاءِ أَقْوَاتَ الْفُقَرَاء»؛ همان، ص 533.
[15]. کافی، ج 7، ص 51.
[16]. «...وَ نُصْرَتُهُ إِذَا کَانَ مَظْلُوماً... وَ تُعَاشِرُهُ مُعَاشَرَةً کَرِیمَةً»؛ وسائل الشیعة، ج 15، ص 177.
[17]. ر. ک: (اسلام و شهرسازی)، 8415.
[18]. وادار کردن مردم به انجام کارهای خوب(امر به معروف) و بازداشتن آنان از کارهای زشت و ناپسند(نهی از منکر) است.
[19]. «وَ الْمُؤْمِنُونَ وَ الْمُؤْمِناتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِیاءُ بَعْضٍ یأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ ینْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَر...». توبه، 71.
[20]. «کُنْتُمْ خَیرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ تَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ». آل عمران، 110.
[21]. «إِنَّ الْأَمْرَ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْی عَنِ الْمُنْکَرِ لَخُلُقَانِ مِنْ خُلُقِ اللَّهِ سُبْحَانَهُ». نهج البلاغه، ص 219.
[22]. همان، ص 542.
[23]. ر. ک: (امر به معروف و نهی از منکر)، 11328.
[24]. «وَ إِنَّکَ لَعَلى خُلُقٍ عَظیمٍ». قلم، 4.
[25]. «فَبِما رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ وَ لَوْ کُنْتَ فَظًّا غَلیظَ الْقَلْبِ لاَنْفَضُّوا مِنْ حَوْلِکَ...». آل عمران، 159.
[26]. «الْخُلُقُ الْحَسَنُ نِصْفُ الدِّینِ». مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، ج 68، ص 385، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، چاپ دوم، 1403ق.
[27]. «أَکْمَلُ الْمُؤْمِنِینَ إِیمَاناً أَحْسَنُهُمْ خُلُقاً». وسائل الشیعه، ج 12، ص 156.
[28]. « مِنَ الْإِیمَانِ حُسْنُ الْخُلُقِ...». همان، ج 16، ص 330.
[29]. «الْبِرُّ وَ حُسْنُ الْخُلُقِ یعْمُرَانِ الدِّیار». همان، ج 12، ص 149.
[30]. «وَ عِبادُ الرَّحْمنِ الَّذینَ یمْشُونَ عَلَى الْأَرْضِ هَوْناً». فرقان، 63.
[31]. ورام بن أبی فراس، مسعود بن عیسى، تنبیه الخواطر و نزهة النواظر المعروف بمجموعة ورّام، ج 1، ص 201، قم، مکتبة الفقیه، چاپ اول، 1410ق.
[32]. «التَّوَاضُعُ مَعَ الرِّفْعَةِ کَالْعَفْوِ مَعَ الْقُدْرَة». تمیمى آمدى، عبد الواحد بن محمد، تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، محقق، مصحح، درایتى، مصطفى، ص 248، ح 5136، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ اول، 1366ش.
[33]. «...وَ بِالتَّوَاضُعِ تَتِمُّ النِّعْمَة». نهج البلاغه، ص 508.
[34]. «أَمَرَنِی رَبِّی بِمُدَارَاةِ النَّاسِ کَمَا أَمَرَنِی بِأَدَاءِ الْفَرَائِض». کافی، ج 2، ص 117.
[35]. «مُدَارَاةُ النَّاسِ نِصْفُ الْإِیمَانِ وَ الرِّفْقُ بِهِمْ نِصْفُ الْعَیش». وسائل الشیعه، ج 12، ص 201.
[36]. «فَقُولا لَهُ قَوْلاً لَیناً لَعَلَّهُ یتَذَکَّرُ أَوْ یخْشی». طه، 44. نکته‌ی مهم در این آیه که می‌توان از آنها درس آموخت، این است که، چه بسا در صورت مدارا و ملایمت حتی مخالفان نیز از این اخلاق اسلامی درس گرفته و هدایت شوند.
[37]. ابن أبی الحدید، عبد الحمید بن هبة الله، شرح نهج البلاغه، محقق، مصحح، ابراهیم، محمد ابوالفضل، ج 6، ص 339، قم، مکتبة آیة الله المرعشی النجفی، چاپ اول، 1404ق؛ فیض کاشانى، محمد محسن، وافی، ج 16، ص 1095، اصفهان، کتابخانه امام أمیر المؤمنین على علیه السلام، چاپ اول، 1406ق.
[38]. نهج البلاغه، ص 283.
[39]. همان، ص 505.