کد سایت
fa39833
کد بایگانی
48521
نمایه
آیة الکرسی
طبقه بندی موضوعی
تفسیر
خلاصه پرسش
آیة الکرسی کدام آیه است و تفسیرش چیست؟
پرسش
تفسیر آیة الکرسی همراه با معنای واضح چیست؟
پاسخ اجمالی
برای روشن شدن تفسیر آیة الکرسی چند موضوع را در این ارتباط بررسی میکنیم.
۱. شأن نزول «آیة الکرسی»
در مورد شأن نزول آیة الکرسی امام صادق(ع) میفرماید: «یهود معتقد بودند وقتى خداى توانا آسمانها و زمین را آفرید در حالىکه بر فراز کرسى نشسته بود که روى دو زانوى خود تکیه کرده بود و بدین وسیله رفع خستگى نمود؛ لذا آیة الکرسی بر ردّ اعتقاد آنان نازل شد».[1]
۲. اهمیت و جایگاه «آیة الکرسى»
در اهمیت و فضیلت آیة الکرسی احادیث زیادی با ثوابهای گوناگون نقل شده است، که برای نمونه دو مورد بیان میشود:
پیامبر اکرم(ص) میفرماید: «برگزیده قرآن سوره بقره و برگزیده بقره، آیة الکرسى است، در آن پنجاه کلمه است و در هر کلمهاى پنجاه برکت است».[2]
همچنین امام صادق(ع) میفرماید: «براى هر چیز نخبهاى است و نخبه و قلّه قرآن، آیة الکرسى است هر کس یکبار آنرا بخواند خداوند هزار ناگوارى از ناگواریهاى دنیا و هزار ناگوارى از ناگواریهاى آخرت را از او بر میگرداند، آسانترین ناگوارى دنیا فقر و سهلترین ناگوارى آخرت عذاب قبر است و من به امید ارتقای درجه و مقامم آنرا میخوانم».[3]
در روایات به خواندن آیة الکرسی در منزل،[4] در تعقیب نمازها،[5] موقع خواب،[6] هنگام خارج شدن از منزل،[7] زمان سوار شدن بر مرکب،[8] وقت زیارت قبور مؤمنان[9] و... سفارش شده است.
۳. حدود آیة الکرسی
در مورد حدود آیة الکرسی دو دیدگاه وجود دارد و قائلان به هر دیدگاه، دلایلی ارائه کردهاند که به اختصار بیان میشود.
۳-۱. آیة الکرسی، یک آیه است؛ یعنی از «اللَّهُ لا إِلهَ إِلاَّ هُوَ الْحَیُّ الْقَیُّومُ» تا «وَ هُوَ الْعَلِیُّ الْعَظِیمُ» است؛ به چند دلیل:
الف. ظاهر بسیارى از روایات همین را تأیید میکند، بویژه اینکه آنچه مشهور است و در روایات آمده عبارت «آیة الکرسى» است که کلمه «آیة» مفرد است و تنها شامل یک آیه میشود.[10] و اگر تا «هُمْ فِیها خالِدُونَ» بود باید تعبیر به آیات میشد.
ب. اضافه شدن آیه به کرسى هم، مؤیّد دیگر است؛ زیرا آیهای که مشتمل بر لفظ «کرسى» است، آیه 255 سوره بقره بوده، ولی در آیات بعد از آن، لفظ کرسى نیامده است.[11]
ج. تمام مفسران شیعی و سنی؛ فضائل و خواص آیة الکرسى را ذیل آیه 255 سوره بقره بیان کردهاند، سپس به تفسیر دو آیه بعد از آن پرداختهاند.
2. برخی نیز آیة الکرسی را تا آیه 257 (هُمْ فِیها خالِدُونَ) دانستهاند. به سه دلیل:
الف. متعارف بودن بین مسلمانان.
ب. در روایات سفارش شده است که آیة الکرسى و دو آیه بعد از آن خوانده شود.[12]
آنچه درباره آیة الکرسی مناسب به نظر میرسد این است که؛ با توجه به روایاتی که عنوان «آیة الکرسی» در آن ذکر شده، به همان آیه 255 سوره بقره میگویند، اما در برخی روایات علاوه بر سفارش به خواندن آیة الکرسی، به خواندن دو آیه بعد از آن هم سفارش شده است، ولی نه به عنوان آیة الکرسی؛ از اینرو، میان عرف مؤمنان جا افتاده است که آیة الکرسی به سه آیه 255 تا 257 سوره بقره گفته میشود.
در عین حال؛ در اینجا تفسیر هر سه آیه بیان میشود.
۴. تفسیر آیه 255 سوره بقره
«اللَّهُ لا إِلهَ إِلاَّ هُوَ الْحَیُّ الْقَیُّومُ لا تَأْخُذُهُ سِنَةٌ وَ لا نَوْمٌ لَهُ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ مَنْ ذَا الَّذی یَشْفَعُ عِنْدَهُ إِلاَّ بِإِذْنِهِ یَعْلَمُ ما بَیْنَ أَیْدیهِمْ وَ ما خَلْفَهُمْ وَ لا یُحیطُونَ بِشَیْءٍ مِنْ عِلْمِهِ إِلاَّ بِما شاءَ وَسِعَ کُرْسِیُّهُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ لا یَؤُدُهُ حِفْظُهُما وَ هُوَ الْعَلِیُّ الْعَظیمُ».
پس از آنکه خداوند داستان امتهاى گذشته و اختلاف آنان را با پیامبرانشان در مسئله توحید بیان کرد، در این آیه شریفه به بیان توحید میپردازد.
«اللَّهُ»؛ یعنى کسى که به دلیل قدرت و تواناییاش بر نعمتها، پرستش سزاوار اوست. «لا إِلهَ إِلَّا هُوَ»؛ احدى جز او سزاوار پرستش و خدایى نیست.
«الْحَیُّ الْقَیُّومُ»؛ زندهاى که قائم است به تدبیر خلق از آفرینش ابتدایى مردم و سپس روزى دادن به آنها.
«لا تَأْخُذُهُ سِنَةٌ وَ لا نَوْمٌ»؛ او را نه چُرت و نه خواب سنگین میگیرد. بعضى میگویند: یعنى او غافل از مردم نمیگردد و آنها را فراموش نمینماید.
«لَهُ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ»؛ براى اوست سلطنت و تصرف آنچه در آسمانها و آنچه در زمین است.
«مَنْ ذَا الَّذِی یَشْفَعُ عِنْدَهُ إِلَّا بِإِذْنِهِ»؛ کیست که شفاعت کند نزد او جز به اجازهاش. این جمله استفهامى است که معناى انکار و نفى دارد؛ یعنى شفاعت نمیکند در روز قیامت کسى براى دیگرى جز به اجازه خدا و امر خدا؛ چون مشرکان میپنداشتند که بُتها براى آنان شفاعت میکنند.
«یَعْلَمُ ما بَیْنَ أَیْدِیهِمْ وَ ما خَلْفَهُمْ»؛ میداند آنچه روبهرو و آنچه پشت سر ایشان است.
«وَ لا یُحِیطُونَ بِشَیْءٍ مِنْ عِلْمِهِ»؛ به چیزى از دانش او احاطه ندارند. مقصود از کلمه «علم» در اینجا «معلوم» است یعنى به معلومات او احاطه ندارند.
«إِلَّا بِما شاءَ»؛ مگر آنچه را که خود او بخواهد که دیگران بدانند و آنان را آگاه کند.
«وَسِعَ کُرْسِیُّهُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ»؛ علم و آگاهى خدا آسمانها و زمین را فرا گرفته است.
«وَ لا یَؤُدُهُ حِفْظُهُما»؛ یعنى بر خداوند حفظ آسمانها و زمین سنگین و سخت نمیباشد.
«وَ هُوَ الْعَلِیُّ الْعَظِیمُ»؛ او بالاتر است از مانندها و ضدها و مثلها و از آنچه نشانه نقص و دلیل حدوث است و او توانا است و عظیم الشأن که هیچ چیز او را ناتوان نمیکند و دانایى است که هیچ چیز بر او پوشیده نیست و براى مقدورات و معلومات او نهایت و پایانى نیست.[13]
تفسیر آیه 256 سوره بقره
«لا إِکْراهَ فِی الدِّینِ قَدْ تَبَیَّنَ الرُّشْدُ مِنَ الْغَیِّ فَمَنْ یَکْفُرْ بِالطَّاغُوتِ وَ یُؤْمِنْ بِاللَّهِ فقد استَمْسَکَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقى لاَ انْفِصامَ لَها وَ اللَّهُ سَمیعٌ عَلیم».
«لا إِکْراهَ فِی الدِّینِ»؛ اکراه و اجبارى در دین نیست و امور مذهب بر قدرت و اختیار مبتنى است نه بر إجبار.
«قَدْ تَبَیَّنَ الرُّشْدُ مِنَ الْغَیِّ»؛ ایمان از کفر (و حق از باطل) با دلایل روشن، جدا شد.
«فَمَنْ یَکْفُرْ بِالطَّاغُوتِ...»؛ هر کس کافر شود به شیطان و بتها، و خدا را تصدیق کند، به نیروى بازدارنده مطمئنى دست یافته که قطع نمیشود.
تفسیر آیه 257 سوره بقره
«اللَّهُ وَلِیُّ الَّذینَ آمَنُوا یُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَى النُّورِ وَ الَّذینَ کَفَرُوا أَوْلِیاؤُهُمُ الطَّاغُوتُ یُخْرِجُونَهُمْ مِنَ النُّورِ إِلَى الظُّلُماتِ أُولئِکَ أَصْحابُ النَّارِ هُمْ فیها خالِدُونَ».
«اللَّهُ وَلِیُّ الَّذِینَ آمَنُوا یُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَى النُّورِ»؛ خدا ولى و سرپرست کسانى است که بخواهند ایمان آورند، و با لطف و کمک خویش آنان را از تاریکیهاى کفر و گمراهى بیرون میآورد و به نور و هدایت راهنمایى میکند. یا منظور این است که خداوند مؤمنان را از شبهاتى که در دین براى آنها به وجود میآید بیرون میبرد و به وسیله راه حلهایى که در اختیارشان میگذارد، آنان را به نور یقین میرساند.
«وَ الَّذِینَ کَفَرُوا أَوْلِیاؤُهُمُ الطَّاغُوتُ»؛ کسانى که بر کفر اصرار ورزند به عکس مؤمنان، اولیاى آنها شیاطین هستند که عهدهدار امور آنان میباشند.
«یُخْرِجُونَهُمْ مِنَ النُّورِ إِلَى الظُّلُماتِ»؛ آنان را از نور هدایت و روشنایى به تاریکیهاى جهل و شرک بیرون میبرند.
«أُولئِکَ أَصْحابُ النَّارِ هُمْ فِیها خالِدُونَ»؛ اینان اهل آتش و براى همیشه در آن خواهند بود.[14]
۱. شأن نزول «آیة الکرسی»
در مورد شأن نزول آیة الکرسی امام صادق(ع) میفرماید: «یهود معتقد بودند وقتى خداى توانا آسمانها و زمین را آفرید در حالىکه بر فراز کرسى نشسته بود که روى دو زانوى خود تکیه کرده بود و بدین وسیله رفع خستگى نمود؛ لذا آیة الکرسی بر ردّ اعتقاد آنان نازل شد».[1]
۲. اهمیت و جایگاه «آیة الکرسى»
در اهمیت و فضیلت آیة الکرسی احادیث زیادی با ثوابهای گوناگون نقل شده است، که برای نمونه دو مورد بیان میشود:
پیامبر اکرم(ص) میفرماید: «برگزیده قرآن سوره بقره و برگزیده بقره، آیة الکرسى است، در آن پنجاه کلمه است و در هر کلمهاى پنجاه برکت است».[2]
همچنین امام صادق(ع) میفرماید: «براى هر چیز نخبهاى است و نخبه و قلّه قرآن، آیة الکرسى است هر کس یکبار آنرا بخواند خداوند هزار ناگوارى از ناگواریهاى دنیا و هزار ناگوارى از ناگواریهاى آخرت را از او بر میگرداند، آسانترین ناگوارى دنیا فقر و سهلترین ناگوارى آخرت عذاب قبر است و من به امید ارتقای درجه و مقامم آنرا میخوانم».[3]
در روایات به خواندن آیة الکرسی در منزل،[4] در تعقیب نمازها،[5] موقع خواب،[6] هنگام خارج شدن از منزل،[7] زمان سوار شدن بر مرکب،[8] وقت زیارت قبور مؤمنان[9] و... سفارش شده است.
۳. حدود آیة الکرسی
در مورد حدود آیة الکرسی دو دیدگاه وجود دارد و قائلان به هر دیدگاه، دلایلی ارائه کردهاند که به اختصار بیان میشود.
۳-۱. آیة الکرسی، یک آیه است؛ یعنی از «اللَّهُ لا إِلهَ إِلاَّ هُوَ الْحَیُّ الْقَیُّومُ» تا «وَ هُوَ الْعَلِیُّ الْعَظِیمُ» است؛ به چند دلیل:
الف. ظاهر بسیارى از روایات همین را تأیید میکند، بویژه اینکه آنچه مشهور است و در روایات آمده عبارت «آیة الکرسى» است که کلمه «آیة» مفرد است و تنها شامل یک آیه میشود.[10] و اگر تا «هُمْ فِیها خالِدُونَ» بود باید تعبیر به آیات میشد.
ب. اضافه شدن آیه به کرسى هم، مؤیّد دیگر است؛ زیرا آیهای که مشتمل بر لفظ «کرسى» است، آیه 255 سوره بقره بوده، ولی در آیات بعد از آن، لفظ کرسى نیامده است.[11]
ج. تمام مفسران شیعی و سنی؛ فضائل و خواص آیة الکرسى را ذیل آیه 255 سوره بقره بیان کردهاند، سپس به تفسیر دو آیه بعد از آن پرداختهاند.
2. برخی نیز آیة الکرسی را تا آیه 257 (هُمْ فِیها خالِدُونَ) دانستهاند. به سه دلیل:
الف. متعارف بودن بین مسلمانان.
ب. در روایات سفارش شده است که آیة الکرسى و دو آیه بعد از آن خوانده شود.[12]
آنچه درباره آیة الکرسی مناسب به نظر میرسد این است که؛ با توجه به روایاتی که عنوان «آیة الکرسی» در آن ذکر شده، به همان آیه 255 سوره بقره میگویند، اما در برخی روایات علاوه بر سفارش به خواندن آیة الکرسی، به خواندن دو آیه بعد از آن هم سفارش شده است، ولی نه به عنوان آیة الکرسی؛ از اینرو، میان عرف مؤمنان جا افتاده است که آیة الکرسی به سه آیه 255 تا 257 سوره بقره گفته میشود.
در عین حال؛ در اینجا تفسیر هر سه آیه بیان میشود.
۴. تفسیر آیه 255 سوره بقره
«اللَّهُ لا إِلهَ إِلاَّ هُوَ الْحَیُّ الْقَیُّومُ لا تَأْخُذُهُ سِنَةٌ وَ لا نَوْمٌ لَهُ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ مَنْ ذَا الَّذی یَشْفَعُ عِنْدَهُ إِلاَّ بِإِذْنِهِ یَعْلَمُ ما بَیْنَ أَیْدیهِمْ وَ ما خَلْفَهُمْ وَ لا یُحیطُونَ بِشَیْءٍ مِنْ عِلْمِهِ إِلاَّ بِما شاءَ وَسِعَ کُرْسِیُّهُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ لا یَؤُدُهُ حِفْظُهُما وَ هُوَ الْعَلِیُّ الْعَظیمُ».
پس از آنکه خداوند داستان امتهاى گذشته و اختلاف آنان را با پیامبرانشان در مسئله توحید بیان کرد، در این آیه شریفه به بیان توحید میپردازد.
«اللَّهُ»؛ یعنى کسى که به دلیل قدرت و تواناییاش بر نعمتها، پرستش سزاوار اوست. «لا إِلهَ إِلَّا هُوَ»؛ احدى جز او سزاوار پرستش و خدایى نیست.
«الْحَیُّ الْقَیُّومُ»؛ زندهاى که قائم است به تدبیر خلق از آفرینش ابتدایى مردم و سپس روزى دادن به آنها.
«لا تَأْخُذُهُ سِنَةٌ وَ لا نَوْمٌ»؛ او را نه چُرت و نه خواب سنگین میگیرد. بعضى میگویند: یعنى او غافل از مردم نمیگردد و آنها را فراموش نمینماید.
«لَهُ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ»؛ براى اوست سلطنت و تصرف آنچه در آسمانها و آنچه در زمین است.
«مَنْ ذَا الَّذِی یَشْفَعُ عِنْدَهُ إِلَّا بِإِذْنِهِ»؛ کیست که شفاعت کند نزد او جز به اجازهاش. این جمله استفهامى است که معناى انکار و نفى دارد؛ یعنى شفاعت نمیکند در روز قیامت کسى براى دیگرى جز به اجازه خدا و امر خدا؛ چون مشرکان میپنداشتند که بُتها براى آنان شفاعت میکنند.
«یَعْلَمُ ما بَیْنَ أَیْدِیهِمْ وَ ما خَلْفَهُمْ»؛ میداند آنچه روبهرو و آنچه پشت سر ایشان است.
«وَ لا یُحِیطُونَ بِشَیْءٍ مِنْ عِلْمِهِ»؛ به چیزى از دانش او احاطه ندارند. مقصود از کلمه «علم» در اینجا «معلوم» است یعنى به معلومات او احاطه ندارند.
«إِلَّا بِما شاءَ»؛ مگر آنچه را که خود او بخواهد که دیگران بدانند و آنان را آگاه کند.
«وَسِعَ کُرْسِیُّهُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ»؛ علم و آگاهى خدا آسمانها و زمین را فرا گرفته است.
«وَ لا یَؤُدُهُ حِفْظُهُما»؛ یعنى بر خداوند حفظ آسمانها و زمین سنگین و سخت نمیباشد.
«وَ هُوَ الْعَلِیُّ الْعَظِیمُ»؛ او بالاتر است از مانندها و ضدها و مثلها و از آنچه نشانه نقص و دلیل حدوث است و او توانا است و عظیم الشأن که هیچ چیز او را ناتوان نمیکند و دانایى است که هیچ چیز بر او پوشیده نیست و براى مقدورات و معلومات او نهایت و پایانى نیست.[13]
تفسیر آیه 256 سوره بقره
«لا إِکْراهَ فِی الدِّینِ قَدْ تَبَیَّنَ الرُّشْدُ مِنَ الْغَیِّ فَمَنْ یَکْفُرْ بِالطَّاغُوتِ وَ یُؤْمِنْ بِاللَّهِ فقد استَمْسَکَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقى لاَ انْفِصامَ لَها وَ اللَّهُ سَمیعٌ عَلیم».
«لا إِکْراهَ فِی الدِّینِ»؛ اکراه و اجبارى در دین نیست و امور مذهب بر قدرت و اختیار مبتنى است نه بر إجبار.
«قَدْ تَبَیَّنَ الرُّشْدُ مِنَ الْغَیِّ»؛ ایمان از کفر (و حق از باطل) با دلایل روشن، جدا شد.
«فَمَنْ یَکْفُرْ بِالطَّاغُوتِ...»؛ هر کس کافر شود به شیطان و بتها، و خدا را تصدیق کند، به نیروى بازدارنده مطمئنى دست یافته که قطع نمیشود.
تفسیر آیه 257 سوره بقره
«اللَّهُ وَلِیُّ الَّذینَ آمَنُوا یُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَى النُّورِ وَ الَّذینَ کَفَرُوا أَوْلِیاؤُهُمُ الطَّاغُوتُ یُخْرِجُونَهُمْ مِنَ النُّورِ إِلَى الظُّلُماتِ أُولئِکَ أَصْحابُ النَّارِ هُمْ فیها خالِدُونَ».
«اللَّهُ وَلِیُّ الَّذِینَ آمَنُوا یُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَى النُّورِ»؛ خدا ولى و سرپرست کسانى است که بخواهند ایمان آورند، و با لطف و کمک خویش آنان را از تاریکیهاى کفر و گمراهى بیرون میآورد و به نور و هدایت راهنمایى میکند. یا منظور این است که خداوند مؤمنان را از شبهاتى که در دین براى آنها به وجود میآید بیرون میبرد و به وسیله راه حلهایى که در اختیارشان میگذارد، آنان را به نور یقین میرساند.
«وَ الَّذِینَ کَفَرُوا أَوْلِیاؤُهُمُ الطَّاغُوتُ»؛ کسانى که بر کفر اصرار ورزند به عکس مؤمنان، اولیاى آنها شیاطین هستند که عهدهدار امور آنان میباشند.
«یُخْرِجُونَهُمْ مِنَ النُّورِ إِلَى الظُّلُماتِ»؛ آنان را از نور هدایت و روشنایى به تاریکیهاى جهل و شرک بیرون میبرند.
«أُولئِکَ أَصْحابُ النَّارِ هُمْ فِیها خالِدُونَ»؛ اینان اهل آتش و براى همیشه در آن خواهند بود.[14]
[1]. کلینی، الکافی، محقق، مصحح، غفارى، على اکبر، آخوندى، محمد، ج 2، ص 661، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، 1407ق.
[2]. طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، با مقدمه: بلاغى، محمد جواد، ج 2، ص 626، تهران، انتشارات ناصر خسرو، چاپ سوم، 1372ش.
[3]. عیاشی، محمد بن مسعود، کتاب التفسیر، تحقیق، رسولى محلاتى، سید هاشم، ج 1، ص 136، تهران، چاپخانه علمیه، چاپ اول، 1380ق.
[4]. مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 2، ص 626؛ سیوطی، جلال الدین، الدر المنثور فی تفسیر المأثور، ج 1، ص 20، قم، کتابخانه آیة الله مرعشی نجفی، 1404ق.
[5]. شعیری، محمد بن محمد، جامع الأخبار، ص 45 – 46، نجف، مطبعة حیدریة، چاپ اول، بیتا.
[6]. الکافی، ج 2، ص 539.
[7]. طبرسی، حسن بن فضل، مکارم الاخلاق، ص 345، قم، شریف رضی، چاپ چهارم، 1412ق.
[8]. مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج 73، ص 295، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، چاپ دوم، 1403ق.
[9]. دیلمی، حسن بن محمد، ارشاد القلوب إلی الصواب، ج 1، ص 176، قم، شریف رضی، چاپ اول، 1412ق.
[10]. جعفری، یعقوب، کوثر، ج 1، ص 581 – 582؛ مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج 2، ص 276، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ اول، 1374ش.
[11]. همان.
[12]. الکافی، ج 2، ص 621.
[13]. مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 2، ص 628 - 629.
[14]. همان، ص 631 – 633.