چنین افکاری نه تنها ایمان­سوز نبوده، بلکه بررسی و دریافت پاسخ آنها با رعایت انصاف و توکل بر خداوند، یقینا موجب تقویت ایمانتان خواهد شد و می­دانیم اشخاصی که از روی دانش و آگاهی، به آموزه­های دینی اعتقاد داشته باشند، از مقام والاتری نسبت به دیگر افراد برخوردارند.

در آغاز، ترجمه آیاتی از قرآن کریم را مرور می­نماییم و شما را به دقت در مضامین آن فرا می­خوانیم:

آنانی که تنها خواهان این دنیا می­باشند، اگر اراده نماییم آنان را به برخی خواسته­هایشان خواهیم رسانید اما بعد از آن، این جهنم است که در انتظارشان بوده و با خواری و ذلت وارد آن خواهند شد. و آنانی که آخرت را بطلبند و نهایت تلاش خود را برای آن انجام دهند، تلاش آنان بی­پاداش نخواهد ماند. هر دو گروه، از روزی پروردگار بهره­مند خواهند شد و روزی پروردگارت انحصاری نیست . ای پیامبر! ببین که چگونه برخی افراد را بر برخی دیگر در روزی دنیوی برتری دادیم و یقینا درجات اخروی بزرگتر و ارزشمندتر خواهد بود[1].

تنها با دقت در این آیات، می­توانید تمام پاسختان را دریافت نمایید، اما با استفاده از دیگر آیات و روایات، پرسش شما را در چند محور، مورد بررسی قرار می­دهیم:

1 – روزی و رزق خدا به چه معناست؟

2 – آیا رزق دنیوی منحصر به ثروت مادی است؟

3 – آیا رزق دنیوی و اخروی با هم در تضاد و تعارض می­باشند؟

4 – آیا نباید برای به دست آوردن رزق خدا تلاش نموده و برنامه­ریزی کرد و آیا این تنها تلاش است که می­تواند وضعیت زندگی انسانها را بهبود بخشد؟

5 – آیا دعا برای رزق واسع و نافع و حلال، فایده­ای دارد؟

6 – آیا رزق دنیوی خداوند، به افراد بی­اعتقاد و بی­دین نخواهد رسید؟

7 – آیا تفاوت سطح زندگی افراد، با عدالت خداوند همخوانی دارد؟

پاسخ موارد یاد شده، به همان ترتیب، این است که:

1 – با مطالعه قرآن و بررسی آیاتی که از واژه رزق در آنها استفاده شده، به این نکته پی می­بریم که هر چند از این کلمه در روزی دنیا نیز بسیار استفاده شده[2]، اما در بسیاری موارد، مراد از رزق، روزی اخروی و نعمت های بهشت است[3] به عنوان نمونه، خداوند به پیامبر(ص) توصیه نموده که به ثروت دیگران چشم ندوخته و متعجب نشود، زیرا روزی پروردگار بهتر و بادوام­تر است[4]. بر این اساس، رزق هم دنیوی و هم اخروی است و هر دو نیز از جانب خداوند است.

2 – اما باید بدانیم که؛ همانگونه که اشاره فرمودید؛ رزق دنیوی نیز منحصر به میزان ثروت و دارایی و مقدار هزینه­هایی که هر انسانی انجام می­دهد، نبوده، بلکه علاوه بر آن، بیشتر به چگونگی و کیفیت استفاده از ثروت نیز مرتبط می­باشد. به سه نمونه ساده زیر توجه نمایید:

الف: خانواده­ای با قطار و صرف هزینه­ای اندک به مسافرت کوتاهی در داخل کشور رفته و خاطرات شیرینی از این سفر برایشان باقی می­ماند، اما خانواده دیگری با هزینه­ای ده­ها برابر به مسافرتی خارج از کشور رفته، اما به دلایلی، خاطره خوشی از سفر خود ندارند. به عقیده شما کدام یک از این دو خانواده، بیشتر از روزی خداوند بهره­مند شده­اند؟!

ب: دو دوست و رفیق، یکی سالم و سرحال و دیگری بیمار و بی­اشتها، با هم به رستورانی رفته و غذایی یکسان سفارش داده و میل می­نمایند. آیا با توجه به اینکه مقدار هزینه­شان مساوی بوده ­است، بهره­شان از روزی خداوند نیز یکسان بوده است؟!

ج: بهره شخصی که تمام زندگی خود را صرف کسب درآمد نموده و با ملیاردها ثروت از دنیا رفته، از رزق و روزی بیشتر بوده، یا فردی که درآمد و زندگی متوسطی داشته و بدون هیچ ارث و میراثی عمر خود را به پایان برده است، اما در طول زندگی از آرامش بیشتری برخوردار بوده؟!و ...

چنین نمونه­هایی؛ که خودتان نیز می­توانید صدها مورد مشابه را بیان نمایید؛ شاهد آن است که حتی رزق دنیوی را نمی­توان، تنها منحصر به برخورداری از ثروت و مقدار هزینه نمودن دانست، بلکه، هم کمیت و هم کیفیت استفاده از ثروت، در تعیین رزق، نقش خواهد داشت. البته بیان نمونه­های فوق نیز دلیل بر آن نیست که الزاما هر که ثروت بیشتری داشته باشد، بهره کمتری از روزی دارد، بلکه هدف ما این است که بگوییم می­توان با ثروت کمتر هم، بهره بیشتری از روزی داشت.

3 – حال آیا روزی وسیع در دنیا و رزق آخرت با هم در تضاد هستند؟ باید گفت که این دو موضوع ذاتا با هم تضادی ندارند و به ندرت، برخی افراد نیز از هر دو نعمت برخوردارند[5]، اما به دلیل وسوسه­انگیز بودن ثروت و نیز القائات مداوم شیاطین انس و جن، زیاده­روی در به دست آوردن و نگه­داری ثروت می­تواند مانع دست­یابی انسانها به مقامات معنوی گردد، بگونه­ای که با مطالعه تاریخ ملاحظه می­نماییم که دشمنان پیامبران، بیشتر از گروه ثروتمندانی بوده­اند که قرآن، عنوان "مترف" را برای آنها بکار برده است[6].

و طبیعی است که اگر انسان، فکر و تلاش خود را تنها در راه رسیدن به ثروت دنیا متمرکز نماید، نمی­تواند به امور دیگر بیندیشد.

4 – خداوند به بندگان خود دستور می­دهد که با تلاش و فعالیت خود، از رزق خداوند بهره­مند شوند[7]، امام صادق(ع) برنامه­ریزی دقیق برای زندگی را یکی از ویژگی­های افراد با ایمان برمی­شمارد[8]. توصیه­های فراوانی که در قرآن کریم و نیز از پیامبر اکرم(ص) و پیشوایان معصوم(ع) در ارتباط با لزوم تلاش برای تأمین معاش و قناعت و اقتصاد و جلوگیری از اسراف و تبذیر نقل شده، همگی نشان­دهنده لزوم یک برنامه­ریزی دقیق برای پیشرفت اقتصادی خانواده و جامعه می­باشد. به این موارد دقت فرمایید:

الف: خداوند توصیه می­نماید که در هنگام انفاق، نه با بخل رفتار نموده و نه آن قدر گشاده­دستی نماییم که بعدا محتاج دیگران شویم[9].

ب: پیامبر اکرم(ص) فرمودند: شخصی که در زندگی خود برنامه­ریزی داشته باشد، خداوند او را از روزی بهتری برخوردار نموده و هرکه ریخت و پاش و اسراف نماید، خداوند او را از روزی محروم خواهد ساخت[10].

ج: شخصی با قیافه­ای ناصحانه به امام صادق(ع) عرض نمود که چرا شما ثروت خود را در جاهای مختلف سرمایه­گذاری نمودید؟ اگر آنها را در یکجا جمع آوری نمایید، هم اداره­اش راحت­تر بوده و هم سودش بیشتر می­باشد!

امام در پاسخ فرمودند که دلیل من برای چنین کاری، آن بوده است که اگر آسیبی به یک قسمت از اموالم برسد، بخش دیگری از آنها سالم مانده (و بدینوسیله از فقر در امان باشم!)[11]

د: ابان بن عثمان می­گوید که امام باقر(ع) مرا احضار نموده و از من پرسید: آیا فلانی، زمین خود را فروخته؟ عرض نمودم: بلی!، ایشان فرمودند که در کتاب آسمانی تورات بیان شده که شخصی که زمین و یا چاه آبی را بفروشد و زمین و چاه دیگری را جایگزین آن ننماید، سرمایه­اش به هدر رفته است![12].

با توجه به مستندات فوق؛ که ده­ها برابر آن را نیز می­توان در منابع اسلامی یافت؛ بی­انصافی است اگر بگوییم که اسلام، مردم را به بی­توجهی در امر معاش و نداشتن برنامه­ریزی دعوت می­نماید و آنان را به مسلک جبر رهنمون می­گردد به این دلیل که چون روزیتان از قبل مقدر شده، نه تلاشتان و نه دعایتان فایده­ای نخواهد داشت! بلکه؛ بر عکس؛ در روایات به کار و تلاش، اهمیت ویژه­ای داده شده و آن را همانند جهاد ارزیابی نموده[13] و نیز وارد شده که علاوه بر روزی مقدر، می­توان با دعا، به رزق بیشتری نیز دست یافت[14]. این مطلب نیز که گاهی در میان مردم مطرح می­شود که کسی از گرسنگی نخواهد مرد، هیچ مستندی نداشته و نمی­تواند توجیه­گر افراد تنبل و تن­پرور و بی­برنامه باشد. حال، شاید این پرسش مطرح شود که روایاتی که در ظاهر خود، خلاف این مطلب را می­رسانند، چه توجیهی خواهند داشت که در پاسخ باید بگوییم که چنین روایاتی، ناظر به چند موضوع هستند که به برخی از آنها اشاره می­نماییم:

الف: برخی افراد؛ همانند یهودیان؛ تصور می­نمودند که خداوند، بعد از اتمام آفرینش، آنان را به خود واگذاشته و همانند شخص دست بسته­ای که قدرت بر کاری ندارد، ناظر بر اعمال آنهاست[15]و این مفهوم همان آیه­ای است که در پرسشتان طرح نمودید(ید الله مغلوله)[16].

ما چنین عقیده­ای را صحیح ندانسته و معتقدیم که هر چند برنامه­ریزی و نیز تلاش برای کسب روزی لازم است، اما نباید قدرت خداوند را نادیده گرفت و دلیلش آن است که مشاهده می­نماییم خداوند برای نشان دادن قدرت خود، در بسیاری موارد، با نقش برآب نمودن بسیاری از برنامه­ریزی­های دقیق، در مقابل، به اشخاصی که از بهره هوشی پایینی برخوردارند و طبیعتا توانایی برنامه­ریزی دقیقی ندارند، ثروت فراوان عطا نموده، تا افراد عاقل پند گرفته و بدانند که تنها با عقل و هوش نیست که می­توان به ثروت دست یافت[17]و همیشه، تدبیر منطقی و عقلانی پاسخ نمی­دهد و گاهی بر عکس، زندگی افراد بدون تدبیر و برنامه­ریزی، بهتر از دیگران خواهد شد!

البته این موضوع، کلیت نداشته و نباید به بهانه­ای برای عدم برنامه­ریزی تبدیل شود، بلکه تنها باید بدانیم که هیچگاه نباید قدرت خداوند را نادیده گرفته و از دایره توحید خارج شویم.

 ب : دسته­ای از این روایات نیز به این مطلب اشاره دارند که باید در برنامه­ریزی­های مرتبط با اداره زندگی، تنها از راه­های پذیرفته شده در دین اسلام اقدام نموده و از جلب سرمایه و ثروت، با استفاده از راه­های نامشروعی همانند سرقت، ربا و ... خودداری نماییم. طبق آموزه­های دینی، اگر چه می­توان، با این روش­ها، ثروتی را به دست آورد، اما خداوند؛ به مجازات چنین کاری؛ فرد را از رزق حلالی که از قبل برایش مقدر شده بود، محروم می­سازد[18].

ج : بیشتر اینگونه روایات، به این امر مهم توصیه می­نمایند که چون زندگی ما منحصر به چند روز دنیا نبوده، بلکه زندگی دائمی ما در آخرت خواهد بود، نباید آن قدر به کسب معاش دنیا مشغول شویم که آخرت را از یاد برده و هیچ فرصتی را برای تفکر و عبادت باقی نگذاریم!

در یکی از ادعیه چنین بیان شده که: خداوندا! کاری مکن که دنیا را مهم­ترین هدف خود تلقی نموده و تمام دانش خود را برای رسیدن به آن بکار گیریم[19]. چرا از خدا چنین چیزی می­خواهیم؟ زیرا انسان سیری ناپذیر بوده و هر چه امکانات مادی­اش زیادتر شود، خواسته­های جدیدی نیز فراروی او قرار خواهد گرفت و شاهدش هم این است که همان کشورهایی که اشاره نمودید و انصافا هم رفاه نسبی در آنها وجود دارد، اگر با مردم آنها هم­سخن شوید، متوجه خواهید شد که آنان نیز رضایت کامل از زندگی نداشته، بلکه به رفاهی بیشتر می­اندیشند! البته مجددا تاکید می­نماییم که تلاش و برنامه­ریزی برای رسیدن به حداقل رفاه، از جانب اسلام مورد تأیید است، اما به فرموده امام صادق(ع) باید آن قدر به دنبال کسب ثروت باشیم که نه همانند اشخاص بی­تفاوت و بی­مسئولیت بوده و نسبت به اداره زندگی، اهمیتی قائل نشویم و نه همانند افراد حریصی باشیم که تنها دنیا را در نظر داشته و به فکر آخرتشان نیستند، بلکه باید در راه به دست آوردن سرمایه از جاده انصاف و عفاف خارج نشویم[20].

5 – اما در پاسخ به اینکه آیا دعا هم در رزق و روزی تأثیر داشته و آیا استجابت چنین دعایی قطعی بوده و با مقدرات از پیش تعیین شده منافاتی ندارد؟ باید گفت که ابتدا باید بدانیم که دعا باید به همراه تلاش و برنامه­ریزی بوده و بدون آن، تأثیری نخواهد داشت و به تعبیر امام صادق(ع) دعای شخصی که بیکار در خانه­اش نشسته و طلب روزی می­نماید و یا شخصی که سرمایه­ای داشته، اما به دلیل نداشتن برنامه­ای مشخص، آن را از بین برده و سپس خواستار سرمایه مجدد از خداوند است، مستجاب نخواهد شد و خداوند در پاسخ به چنین افرادی خواهد فرمود که آیا شما را به تلاش و برنامه­ریزی و مراقبت در حفظ اموال دعوت نکرده­بودم؟![21] اما در غیر این صورت، دعای افراد مؤمنی که تلاش کافی را نیز می­نمایند، به هر حال مستجاب خواهد شد، اما ممکن است پاسخ چنین دعایی، دقیقا همان چیزی نباشد که بنده از خداوند خواسته، بلکه پروردگار بر حسب تقدیر و مصلحت بنده خویش، یا دقیقا همان خواهش او را اجابت نموده و یا خیری دیگر و بهتر از موضوع خواهش او، به بنده خود عطا خواهد فرمود. مثلا، اگر بر حقوقش چیزی افزوده نشد، در عوض، بیماری خود یا خانواده­اش که از قبل مقدر شده­بود، با این دعا منتفی خواهد گشت. در این مورد می­توانید به پرسش شماره 3040 همین سایت نیز مراجعه فرمایید. در ارتباط با مقدر بودن روزی از قبل نیز باید گفت که روزی بر دو قسم است که یکی از آنها ثابت و حتمی بوده و دعا و تلاش، تأثیری در آن نخواهد گذاشت و دیگری متغیر بوده و بسته به کوشش و خواهش، کم و زیاد خواهد شد و دعا در این قسمت دوم تأثیرگذار می­باشد. روایاتی وجود دارند که این تقسیم بندی را صحیح می­دانند، از جمله، روایتی از امام باقر(ع) که در تفسیر آیه 32 سوره نساء در مورد رزق و روزی وارد شده است[22]. برای آگاهی بیشتر در این زمینه، به پرسش 967 همین سایت مراجعه فرمایید.

اجمالا باید بدانیم که ما موظفیم در امور مختلف، همانند بهبود وضع زندگی، پیروزی مسلمانان بر کفار، ظهور امام غایب(ع) و ... دست به دعا برداریم، اما اجابت آن بر حسب مصلحت و تقدیر خداوند است، ولی به ­هرحال، ما به پاداش دعای خود خواهیم رسید.

6 – با دقت در آیاتی از سوره اسراء؛ که در ابتدای پاسخ بیان شد؛ و نیز سایر آیات و روایات، خداوند چنین مقدر نموده که تمام بندگان او؛ چه کافر و چه با ایمان؛ از روزی او در این دنیا برخوردار شوند و راه رسیدن به رزق خداوند در این دنیا، منحصرا بستگی به ایمان افراد و دعای آنان نخواهد داشت و چه بسا افراد بی­ایمان؛ بدون اینکه هیچ خواهشی از خدای خود نیز نموده باشند؛ از روزی مادی بیشتری نسبت به مؤمنان برخوردار گردند، اما نعمت های الاهی خداوند در آخرت، تنها نصیب افرادی خواهد شد که با خداوند و تعالیم او عنادی نداشته باشند. بر این اساس، مشاهده افراد ثروتمند بی­ایمان، امر عجیبی نبوده و در تمام زمان ها؛ از جمله در طول زندگانی پیامبر بزرگوار اسلام(ص)؛ بسیار مشاهده می­شده است.

7 – اگر تنها این دنیا را در نظر گرفته و زندگی بشر را منحصر به آن بدانیم، مطمئنا چنین تفاوت برخورداری از نعمت، با عدالت خداوند ناسازگار خواهد بود، زیرا در این صورت، پیروان خدا پاداشی کمتر از دشمنان او دریافت نموده­اند! اما اسلام، این دنیا را فقط مسیری کوتاه برای زندگانی جاوید اخروی تلقی می­نماید[23]. بر این اساس، اشخاصی که به این دین ایمان آورده و به تعالیم آن باور دارند، عدالت را تنها در این دنیا نمی­جویند، تا با مشاهده برخی نابرابری­ها در آن، در اعتقادات خود دچار شک و تردید شوند. در پاسخهای 2614 و 2950 همین سایت، مطالبی در ارتباط با عدالت خداوند موجود است که مراجعه به آنها مفید خواهد بود.

حال، یک بار دیگر، پاسخ اجمالی را مرور نموده تا نتیجه مختصری از آنچه بیان شد را مطالعه فرمایید.

در نهایت، نظر به اینکه پرسشتان دارای جوانب مختلفی بوده است، ما آنرا در هفت قسمت بررسی نمودیم، اما اگر ابهامتان در یکی از این قسمتها برطرف نشده و یا اگر موضوع مبهم جدیدی در همین زمینه؛ غیر از مسائل طرح شده؛ به ذهن شما خطور نمود، می­توانید با ذکر دلیل باقی­ماندن چنین ابهامی، آنرا مجددا ارسال فرمایید، تا در حد توان پاسخگوی آن باشیم.

ذکر این نکته نیز لازم است که کلید اصلی حل چنین مشکلاتی آن است که نوع نگرش خود به زندگی دنیا را تغییر داده و اعتقاد به جهان آخرت و دوام آن را  در قلبهایمان راسخ­تر نماییم. با آرزوی توفیق.