پاسخ تفصیلی:

از آن جا که پاسخ­گویی به سؤال فوق بدون ذکر مقدماتی امکان­پذیر نیست، پیش از هر چیز شناخت دقیقی از معنای عقل و عشق و شخصیت­هایی که از این دو شکل می­گیرند و رابطه عشق و عقل، ضروری به نظر می­رسد:

1. مفهوم شناسی عقل و عشق

مفهوم شناسی عقل

واژه عقل، در لغت به معناى امساک و منع است و به معانى فهم، معرفت، علم، قوّه و نیروى پذیرش علم، تدبّر، نیروى تشخیص حق از باطل و خیر از شر، آمده است[1]، و در علوم مختلف، داراى معانى اصطلاحى متفاوت و کاربردهای مختلفی است.^[2]

از نظر متفکران اسلامی، «عقل» نیرویى است که در نفس انسانى به ودیعه نهاده شده است و از سنخ کشش و گرایش نیست، «عقل» چراغى است که روشنگرى مى‏کند و حسابگرى است که کارها را مورد سنجش قرار مى‏دهد و دو گونه محصول دارد: گاهى در حوزه هست و نیست و گاهى در حوزه باید و نباید، به قضاوت مى‏پردازد. از اولى به «عقل نظرى» و از دومى به «عقل عملى» تعبیر مى‏شود. عقل عملی دو مرتبه دارد:

الف. آنچه فقط به تدبیر امور زندگی دنیوی می‏پردازد و عقل مصلحت‏اندیش (فردی یا جمعی) است. این همان عقل بدلی است که از آن به «عقل حسابگر» و «عقل جزئى» نیز تعبیر آورده می­شود که در آن ارضای تمایلات شهوانی مورد توجه است.

ب. عقل ایمانی که شهوات و تمایلات باطل را در بند می‏کشد و سعادت دنیوی و اخروی انسان را حاصل می‏کند. عقل ایمانی خود ممکن است به عقل متعارف و برین (قدسی) تقسیم شود. در عقل متعارف عاقبت اندیشی و عبرت آموزی و پیروی از اصول عقلانی مورد نظر است، اما همه اینها بر محور خود شخص یا مصلحت فردی و جمعی دور می­زند؛ یعنی اگرچه در این جا عقل فراتر از جلب مصلحت و لذت­های دنیوی می­اندیشد، اما باز در حصار منافع خود است و فداکاری در راه معشوق برای او مفهوم و معنایی ندارد. این در حالی است که عقل قدسی به معنای ذوب شدن در توحید است، این عقل اگرچه عاقبت اندیشی و عبرت آموزی و... را به نحو برتر و بالاتر دارا است، اما مصحلت اندیشی برای خود و خود محوری که از ویژگی­های عقل متعارف است در او یافت نمی­شود.

مفهوم شناسی عشق

«عشق» از «عَشَقه» مشتق شده است و «عشقه» همان گیاه پیچک است که درخت را احاطه کرده و در نهایت راه تنفس را بر آن مى‏بندد و به مرور باعث زردی آن مى‏گردد.[3]

عشق از سنخ گرایش و کشش و به معناى «دوستى شدید» است. این کشش گاهی حقیقی است و گاهی مجازی.

عشق حقیقی در مبدأ و معاد و قوس نزول و صعود، جایگاهى بس بلند دارد؛^[4] یعنى از سویی علت ایجاد عالم است؛ زیرا ذات حضرت حق، آن شاهد حجله غیب که پیش از آفرینش جهان، خود، هم معشوق بود و هم عاشق، خواست تا جمال خویش آشکار سازد، آفرینش را آیینه جمالش گردانید. از سویی دیگر؛ هر موجودى طالب کمال خویش است و کمال وجودى هر معلولى همان مرتبه وجودى علت او است، پس هر معلولى عاشق علت خویش است و چون بالاترین مرتبه هستى ذات حضرت حق است، پس معشوق حقیقى سلسله هستى، ذات مقدس حضرت حق است^[5] و عشق به غیر آن مجازی تلقی می­گردد.

از آنچه بیان شد معلوم گردید که، اولاً: بر اساس سه گونه عقلی که بیان شد (عقل حسابگر، متعارف و برین) سه نوع شخصیت در انسان ها شکل می­گیرد. این شخصیت­ها عبارت اند از: شخصیت زیستی و حیوانی، شخصیت عقلانی و شخصیت ربانی.

تفاوت شخصیت­ها

انسانی که به دنیا چسبیده است و به فراتر از امور مادی نمی­اندیشد، و تمام همتش خوردن و ارضای تمایلات شهوانی و مادی است و در این راه از عقل حسابگر بهره می­برد، هنوز خام است و از شخصیت زیستی بهره می­برد، اما انسانی که در زندگی خود از اصول عقلانی پیروی می­کند و رفتار خود را با عقل متعارف می­سنجد و عاقبت اندیشی[6] و عبرت آموزی دارد و رفتاری ناپخته از او مشاهده نمی­شود، از شخصیت عقلانی بهره­مند است، اما شخصیت ربانی از آنِ انسان عاشقی است که رفتارش را همسو با عقل برین و قدسی تنظیم کرده است. چنین انسانی اگرچه برخی از معیارهای عقل متعارف را به نحو برتر و بالاتر دارا است، اما خود محور نیست و به آنچه مصلحت شخص او است نمی­اندیشد و از این جهت ممکن است رفتارهایی از انسان ربانی مورد تأیید عقل متعارف یا عقل حسابگر قرار نگیرد. علاوه این که در بحث مصاف عشق و عقل، چهار حالت قابل تصور است:

رابطه عقل و عشق

الف. اگر منظور از عقل، عقل بدلی (حسابگر)، و منظور از عشق، عشق حقیقی باشد، بدیهی است که این عقل را با عشق حقیقی کاری نیست.

ب. اگر مراد از عشق، عشق مجازی؛ یعنی دلبستگی به شهوات و نفسانیت و غرائز، و منظور از عقل، عقل خدابین و ایمانی باشد، یقیناً این عقل چنین عشقی را محکوم می‏کند؛ زیرا عقلی که رو به سوی خدا دارد، تسلط شهوت بر انسان را نمی‏پسندد؛ مخصوصاً اگر شهوت به حد افراط برسد.

ج. اگر منظور از عقل، عقل متعارف ایمانی و مراد از عشق، عشقی حقیقی و فنای فی الله باشد، این دو در مراحلی درگیری دارند؛ زیرا کار عقل مصحلت‏اندیشی و مصلحت‏طلبی است و کار عشق از خود بی­خود شدن، ایثار و از خودگذشتگی و فداکاری در راه معشوق.

د. اگر مراد از عشق، حقیقی و مراد از عقل، عقل برین و قدسی، باشد یقیناً بین این دو هیچ منافاتی وجود ندارد و در سیر و سلوک روحانی همواره همراه هم هستند؛ زیرا عشق به معنای فنای فی الله و عقل قدسی به معنای ذوب شدن در توحیداست. انسان آن گاه که به مرحله عشق می‏رسد تازه می‏فهمد که عقل حقیقی همان «عقل برین‏ و قدسی» است که او دارد و دیگران گرفتار عقال و وهمند و آن را عقل می‏پندارند.

تحلیل شخصیت و قیام امام حسین (ع)

می­دانیم که دو قیام مهم علیه یزید صورت پذیرفته است: یکى قیام امام حسین (ع) و دیگرى قیام عبداللَّه بن زبیر، که بین آن دو تفاوت­هاى بنیادینى در ابزار و روش­ها، آرمان ها و اهداف و آثار و نتایج وجود داشته است.[7]

هدف ابن زبیر از قیامش آن بود که خود به قدرت برسد و حکومت کند. با این هدف بدیهی است که عقل در خدمت شهوات قرار می­گیرد و عقل حسابگر به منظور دست یابی به این هدف نقشه می­کشد و از هر وسیله­ای نیز استفاده می­کند، حتی اگر به قیمت بی­حرمتی به خانه خدا تمام شود، امّا از آن سو، امام حسین ‏(ع) هدف خدایی داشت و به دنبال ارضای تمنیات نفسانی نبوده است. در شخصیت و قیام او عقل جزئی و حسابگر جایی نداشته است. از سویی دیگر؛ امام حسین ‏(ع) می‏دانست که هیچ شانسی برای زنده ماندن ندارد، می‏داند که آنها می‏خواهند او را شهید کنند و نیز از سابقه مردم کوفه در سست عهدی نسبت به پدر و برادر، با خبر بود، براین اساس نباید به عهد و پیمان مردم کوفه اعتماد می­کرد و همانند بسیاری از مؤمنان و علما و عقلای زمانش می­اندیشید[8]. همان­هایی که عاقل بودند و به فضائل اخلاقی ایمان داشتند، ولی همه امور را بر اساس عقل مصلحت اندیش می‏سنجیدند و مرگ و آوارگی و اسارت را که ره­آورد این سفر بود، خوش نداشتند و از این رو آن حضرت را از حضور در صحنه کربلا باز می‏داشتند، یا به او توصیه می‏کردند خاندان خود را در این سفر بدون بازگشت همراه نبرد. اتفاقاً تنها فرق اینان با امام (ع) نیز در همین نکته بود؛ یعنی آن حضرت نیز مرگ و آوارگی و اسارت را می‏دید، اما او عاشق بود و به وسوسه‏های عقل دوراندیش متعارف توجهی نداشت. انحراف در جامعه اسلامی زیاد شده بود، و در آن موقعیت برای جلوگیری از انحراف ایجاد شده، هیچ عاقلی نمی‏توانست راه دیگری را انتخاب کند، از این رو امام حسین (ع) که در مرحله عشق حقیقی در حق تعالی مستغرق بود، دفاع از حق را تنها در مرگ و آوارگی و اسارت خود و خاندانش می‏دید؛ و چنین هم کرد. این همان جهاد اکبر است که نبرد عقل متعارف و عشق حقیقی نیز خوانده می‏شود. در این موقعیت، کسانی که در حصار عقل متعارف گرفتار بودند و با برهان و استدلال قدم بر می‏داشتند، می‏گفتند: در شرایطی که یار و یاور نیست و دشمن در اوج اقتدار است، باید تقیه کرد و سکوت؛ اما در نظر امام حسین (ع) که از این حصار بیرون رفته و به مرحله عقل برین و قدسی رسیده بود، عقل و عشق یک فتوا می‏دادند: در حریم دفاع از محبوب باید از جان و فرزند و خاندان گذشت. آری، در قیام حسینی عقل متعارف متحیر است و فتوا به سکوت می‏دهد، اما عقل برین و قدسی که به قله عشق و شهود رسیده، با محاسبه دقیق و ارزیابی کامل، راه درست را از نادرست ‏به بهترین وجه تشخیص می‏دهد و هرگز در بند عقل متعارف که در حقیقت همان وهم است، محدود و محصور نمی‏شود. امروزه بر همگان روشن است که اگر امام حسین (ع) نصیحت عاقلان آن روز را می‏پذیرفت، از اسلام تنها اسمی باقی مانده بود. واقعیت و حقیقت آن در بند بنی امیه اسیر می‏شد و به دست ما نمی‏رسید. فداکاری حسینی که آمیختگی عشق و عقل برین بود، اسلام را از خطر نابودی و سقوط به دست اراذل بنی­امیه محفوظ داشت؛ زیرا عقل در قلمرو عشق به محاسبه و برنامه ریزی پرداخت و راه را از چاه نشان داد و این است معنای هماهنگی عقل و عشق در قیام حسینی. پس اگر گفتیم نهضت امام حسین‏ (ع) تجلی عشق است‏ به معنای آن نیست که غیر معقول است. هرگز چنین نیست که کار امام حسین ‏(ع) غیر معقول یا ضد عقل باشد، بلکه کار ایشان و نهضت ایشان تجلی عشق و فراتر از حد عقل متعارف است. و از این رو اگر امام ‏(ع) به عنوان یک فیلسوف مورد سؤال قرار بگیرد، می‏تواند از کار خودش دفاع عقلانی هم ارائه دهد.

سخن پایانی این که، در کربلا صاحبان عقل جزئی و عقل برین در مقابل هم قرار گرفتند؛ یعنی گروهی که فروتر از عقل متعارف و فراتر از آن بودند در مقابل هم صف آرایی کردند. و گروهی هم که صاحبان عقل متعارف بودند، از آن رو که عاشق نبودند پای رفتن و توان همراهی با امام را نداشتند.

نمایه های مرتبط:

عشق و عقل انسان، 1822 (سایت: 2935).

عقل حسابگر، دل ، ایمان و عشق، 175 (سایت: 937).

عشق مجازی و رسیدن به حقیقت، 133 (سایت: 1080).

عشق از نظر عرفان و فلسفه، 882 (سایت: 963).