از مسلّمات قرآنی این است که در عالم، تحقیقاً دو نفخه صور، اتفاق می افتد. نفخه اول زمانی است که عمر دنیا تمام شده و به وسیله آن تمام موجودات زنده روی زمین از بین می روند. در نفخه بعد که به نفخه حیات مشهور است، همه انسان ها، زنده می شوند. هر دو نفخه به طور ناگهانی اتفاق می افتد و فاصله بین دو نفخه نیز، معلوم نیست. در برخی از روایات، این فاصله چهل سال ذکر شده است، که معلوم نیست بر اساس چه معیاری ذکر شده است. قیامت با نفخ صور اول شکل می گیرد. و قبل از قیامت، اتفاقاتی در عالم رخ می دهد،که به اصطلاح، به آنان " اشراط الساعة "؛ یعنی مقدمات قیامت، می گویند. برخی از آیات قرآن رسیدن ناگهانی قیامت را تأیید می کند، به طوری که مردم مشغول زندگی روز مره خود هستند قیامت فرا می رسد و همه آنان را فرا می گیرد. خداوند می فرماید: "آنها جز یک صیحه (آسمانى) را انتظار نمىکشند (نفخه اول صور را که نفخه اماته است) که آنان را در حالى که با یک دیگر (در امور دنیاى خود) در خصومتاند فرا گیرد." یا در آیه دیگر می فرماید: "(چنان نیست که می گویند) بلکه آنان انتظارى جز ساعت قیامت را ندارند که ناگهان براى آنها خواهد رسید و آنها غافل و بیخبرند." معنای آیات این است که، حوادث هولناک قیامت، بعد از شروع قیامت و مردن زندگان، که با نفخ صور اول محقق می شود، رخ می دهد.
برای روشن شدن مطلب ترسیم دقیق رستاخیز و صحنه قیامت ضروری است. در قرآن کریم آیات فراوانی به ترسیم قیامت و حوادث مربوط به آن پرداخته است که ما در ادامه برای تبیین بحث به آنها می پردازیم. بدین منظور نخست معانی واژه های برزخ و نفخ صور ضروری است.
برزخ: واسطه و حایل میان دو چیز را برزخ گویند.[1] قرآن می فرماید: «بَیْنَهُما بَرْزَخٌ لا یَبْغِیانِ»[2] "میان آن دو حایلى است که تجاوز نمی کنند". و در آیه دیگر می فرماید:«وَ مِنْ وَرائِهِمْ بَرْزَخٌ إِلى یَوْمِ یُبْعَثُونَ»؛ از پس آنان برزخى هست تا روزی که برانگیخته می شوند".[3] عالم بعد از مرگ را برزخ می گوئیم؛ چون میان زندگى دنیا و آخرت واسطه است. با توجه به آیات قرآن، همه انسان ها طعم مرگ را می چشند[4] و با مرگ، برزخ و زندگی برزخی شروع می شود. پس بنابراین، همه افراد، وارد برزخ (عالم میان زندگی دنیا با آخرت) می شوند.[5]
نفخ صور: "نفخ" به معناى دمیدن[6] و "صور" به معناى" شیپور" یا شاخ میان تهى است[7] که معمولاً براى حرکت قافله یا لشکر، یا براى توقف آنها به صدا درمىآوردند، البته آهنگ این دو با هم متفاوت است، شیپور توقف، قافله را یک جا متوقف مىکرد، و شیپور حرکت، اعلام شروع حرکت قافله بود.
این تعبیر ضمناً بیانگر سهولت امر است و نشان مىدهد که خداوند بزرگ با یک فرمان که به سادگى دمیدن در یک شیپور است، اهل آسمان و زمین را مىمیراند (نفخه مرگ) و با یک فرمان که آن هم شبیه به "شیپور رحیل و حرکت" است همه را زنده مىکند (نفخه حیات).[8]
ترسیم رستاخیز و قیامت، دو گونه قابل تصویر است:
1. عالم بعد از نفخ صور اول تا نفخ صور دوم.
2. عالم بعد از نفخ صور دوم.
عالم بعد از نفخ صور اول
با استناد به قرآن مسلم است که در عالم، تحقیقاً دو نفخه صور، اتفاق می افتد.[9] نفخه اول زمانی است که عمر دنیا تمام شده و به وسیله آن تمام موجودات زنده روی زمین از بین می روند.[10] در نفخه بعد که به نفخه حیات مشهور است، همه انسان ها، زنده می شوند.[11] هر دو نفخه به طور نا گهانی اتفاق می افتد و فاصله بین دو نفخه نیز، معلوم نیست. در برخی از روایات، این فاصله چهل سال ذکر شده است که معیار سنجش آن مشخص نیست.[12] قیامت با نفخ صور اول شکل می گیرد،[13] و قبل از قیامت، اتفاقاتی در عالم رخ می دهد، که در اصطلاح به آنان " اشراط الساعة "؛ یعنی مقدمات قیامت، می گویند.
اشراط الساعة در قرآن
قبل از قیامت، اتفاقاتی در عالم شکل می گیرد که به اشراط الساعة مشهور است. قرآن کریم می فرماید: " آیا آنها (کافران)] جز این انتظارى دارند که قیامت ناگهان فرا رسد (آن گاه ایمان آورند)، در حالى که هم اکنون نشانههاى آن آمده است، اما هنگامى که بیاید، تذکّر (و ایمان) آنها سودى نخواهد داشت".[14] علامه طباطبائی (ره) در تفسیر این آیه می گوید: "برخی از مفسران گفتهاند: منظور از این که فرموده علامت هاى قیامت آمده است، ظهور رسول خدا (ص) است که آخرین انبیا است و در عهد او، شق القمر که یکى از علامت ها است صورت گرفت، و یکى نزول قرآن است که آخرین کتب آسمانى است. این همان معنایى است که تدبر در آیه به دست مىدهد و به طورى که ملاحظه مىکنید در عین این که جنبه اتمام حجت دارد، حجتى برهانى نیز هست".[15] با توجه به آیه مذکور این تفسیر به جایی است؛ زیرا خداوند می فرماید: در حالى که هم اکنون نشانههاى آن آمده است. روایات فراوانی اشراط الساعة را بیان کرده است که وقایع و حوادث هولناک ذکر شده در قرآن جزء آنان نیست.
البته برخی از بزرگان، حوادثی که در سوره های مختلف قرآن برای قیامت، ذکر شده است را جزء اشراط الساعة آورده اند.[16]
در این جا ممکن است چند سؤال مطرح شود:
1. آیا منظور از اشراط الساعة بودن حوادث مذکور، این است که قبل از برپایی قیامت این وقایع رخ می دهد؟ به تعبیر روشن تر؛ آیا قبل از نفخ صور اول این حوادث رخ می دهد؟
اگر منظور از " اشراط الساعة" این باشد که قبل از نفخ صور این حوادث اتفاق می افتد، با اشکال مواجه می شویم؛ زیرا اولاً: در قرآن، قرائن مختلفی وجود دارد که به خوبی نشان می دهد این وقایع در قیامت و بعد از نفخ صور اول اتفاق می افتد. خداوند می فرماید: "به محض این که یک بار در «صور» دمیده شود، زمین و کوهها از جا برداشته شوند و یک باره در هم کوبیده و متلاشى گردند، در آن روز «واقعه عظیم» روى مىدهد. و آسمان از هم مىشکافد و سست مىگردد و فرو مىریزد".[17] همان طور که دیده می شود، متلاشی شدن زمین، کوه ها و در هم فرو ریختن آسمان، بعد از نفخ صور اول اتفاق می افتد. پس باید تمام وقایعی که در قرآن، مربوط به درهم پیچیده شدن خورشید و ستارگان،[18] یا دیگر آیات مربوط به دگرگونی زمین،[19] و درهم پیچیده شدن آسمان[20] است، را مربوط به وقایع بعد از نفخ صور دانست؛ زیرا اتفاق افتادن این حوادث، فقط برای یک بار در قرآن و احادیث، مورد قبول است. و هیچ قرینه ای که دلالت بر تکرار مجدد این حوادث در برهه ای دیگر از تاریخ عالم کند، نداریم.
ثانیاً: تعداد زیادی از آیات مربوط به حوادث مذکور، با کلمه "یوم" یا "اذا" شروع شده است که نشان از "روزخاص= قیامت" دارد.[21]
ثالثاً: در روایات مربوط به اشراط الساعة، این حوادث به عنوان مقدمات قیامت، ذکر نشده است.[22]
2. آیا مردم روی زمین این حوادث را تجربه می کنند؟
بنابراین، اگر این اتفاقات بعد از نفخ صور اول واقع شود، به این معنا است که با نفخ صور اول، مردم و تمام موجودات زنده از بین می روند و این اتفاقات هولناک بعد از مرگ همگانی، در جهان واقع می شود. برخی از آیات[23] قرآن رسیدن ناگهانی قیامت را تأیید می کند، به طوری که مردم مشغول زندگی روز مره خود هستند قیامت فرا می رسد و همه آنان را فرا می گیرد. خداوند می فرماید: "آنها جز یک صیحه (آسمانى) را انتظار نمىکشند (نفخه اول صور را که نفخه اماته است) که آنان را در حالى که با یک دیگر (در امور دنیاى خود) در خصومتاند فرا گیرد".[24] یا در آیه دیگر می فرماید: "(چنان نیست که می گویند) بلکه آنان انتظارى جز ساعت قیامت را ندارند که ناگهان براى آنها خواهد رسید و آنها غافل و بىخبرند".[25] معنای آیات این است که، حوادث هولناک قیامت، بعد از شروع قیامت و مردن زندگان، که با نفخ صور اول محقق می شود، رخ می دهد.
اشکال: در برخی از آیات، طوری حوادث قیامت ترسیم شده است که گویا؛ مردم این حوادث را تجربه می کنند. در آیه 2 از سوره حج می فرماید: "روزى که آن را مىبینید، (آن چنان وحشت سراپاى همه را فرامىگیرد که) هر مادر شیردهى، کودک شیرخوارش را فراموش مىکند و هر باردارى جنین خود را بر زمین مىنهد و مردم را مست مىبینى، در حالى که مست نیستند، ولى عذاب خدا شدید است".
جواب: اگر چه عده ای این زلزله را قبل از نفخ صور اول دانسته اند،[26] ولی با توجه به قرائنی که ذکر شد، این آیه معنای دیگری دارد که به آن اشاره می شود. این آیه اشاره به زلزله روز قیامت دارد (به قرینه جمله لکِنَّ عَذابَ اللَّهِ شَدِیدٌ) در این صورت ذکر جملههاى فوق جنبه مثال پیدا مىکند؛ یعنى آن قدر، صحنه وحشتناک است که اگر زنان باردارى وجود داشته باشند همگى سقط جنین مىکنند، و اگر کودکان شیرخوارى باشند مادرها آنها را به کلى فراموش خواهند کرد".[27]
عالم بعد از نفخ صور دوم:
بعد از این نفخ است که همه انسان ها زنده می شوند،[28] و سراسیمه و هراسان همانند ملخ ها و پروانگان که به سرعت در هوا منتشر می شوند،[29] با سرعت به سوی محضر الاهی روانه می گردند.[30] در آن عالم حقایق آشکار می شود،[31] و بعد از رسیدگی به حال همه انسان ها هر کس به سوی جایگاه ابدیش، می رود.
نتیجه: با توجه به مباحث گذشته، و حکایت خداوند از حال برزخیان[32] که بعد از نفخ صور دوم زنده می شوند، چنین می توان نتیجه گرفت که برزخیان در حوادث مابین دو نفخ صور، نقشی ندارند.
نمایه های مربوط:
1. سؤال 3891 (سایت: 4160) (برزخ وزندگی برزخی).
2. سؤال 1150 (سایت: 1172) (آگاهی از احوال مردگان در عالم برزخ).
3. سؤال 3384 (سایت: 3632) (ترس از قیامت و اتفاقات آن).
[1]قرشی، سید علی اکبر، قاموس قرآن، ج1، ص 181، دار الکتب الاسلامیة، تهران، 1371.
[2] الرحمن، 20 .
[3]مؤمنون، 100.
[4]عنکبوت، 57.
[5] در این باره مطالعه پاسخ 3891 (سایت: 4160) مفید خواهد بود.
[6] راغب اصفهانی، المفردات فی غریب القرآن،ص 816، دار العلم، دمشق،1412.
[7] مهیار، رضا،فرهنگ ابجدی،ص 83.
[8]مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه،ج 19، ص 535، دار الکتب الاسلامیه، تهران، 1376.
[9]. البته برخی این تعداد را به سه نفخه صور و برخی دیگر چهار صور رسانده اند.
[10]زمر، 68، "وَ نُفِخَ فِی الصُّورِ فَصَعِقَ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ مَنْ فِی الْأَرْضِ إِلَّا مَنْ شاءَ اللَّه...".
[11]یس، 51، " وَ نُفِخَ فِی الصُّورِ فَإِذا هُمْ مِنَ الْأَجْداثِ إِلى رَبِّهِمْ یَنْسِلُون"..
[12]مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه،ج 19،ص 540 و 542.
[13]قرآن در این باره می فرماید: " به محض اینکه یک بار در «صور» دمیده شود،*و زمین و کوهها از جا برداشته شوند و یک باره در هم کوبیده و متلاشى گردند،*در آن روز «واقعه عظیم» روى مىدهد،( آیات 13، 14،15، سوره الحاقة).
[14]محمد، 18.
[15]طباطبایی، محمد حسین، تفسیر المیزان، موسوی همدانی،ج 18، ص357، دفتر انتشارات جامعه مدرسین، قم، 1376.
[16]جوادی آملی، عبدالله، معاد در قرآن (تفسیر موضوعی قرآن کریم، ج 4)، بخش هشتم، نشانه های قیامت،ص 275،مرکز نشر اسراء، قم، 1380، از کتاب" آموزش عقاید"، آیت الله مصباح یزدی استفاده می شود که ایشان نیز، این حوادث را قبل از نفخ صور اول می داند.
[17]الحاقه، 13-16.
[18]تکویر، 1-2.
[19]ابراهیم ، 48؛ زلزال،1؛ واقعه،4؛ کهف، 47؛ نحل، 88؛ تکویر، 2؛ کهف، 8.
[20]انبیاء، 104؛ طور، 9-10؛ رحمن، 37؛ الحاقه، 16؛ مزمل، 18؛ مرسلات، 9؛ نبآ، 19 ؛ انشقاق، 1؛ انفطار، 1.
[21] یَوْمَ یَفِرُّ الْمَرْءُ مِنْ أَخِیه(عبس، 34)؛ یوم ترجف الارض و الجبال و کانت الجبال کثیباً مهیلاً( مزمل، 14) ؛ یوم تمور السماء موراً و تسیر الجبال سیراً( طور، 9و 10) ؛ یَوْمَ تَرَوْنَها تَذْهَلُ کُلُّ مُرْضِعَةٍ عَمَّا أَرْضَعَتْ ( حج،2) ؛ وَ إِذَا السَّماءُ فُرِجَت( مرسلات، 9)؛ إِذَا الشَّمْسُ کُوِّرَت( تکویر، 1) و ......
[22]جوادی آملی، معاد در قرآن، ص 227 و 228 ؛ قمی مشهدی، محمد بن محمد رضا، کنز الدقائق و بحر الغرائب،ج 12، ص 230، سازمان چاپ و انتشارات وزارت ارشاد، تهران، 1368.از مشروح ترین روایاتی که نشانه های قیامت را به گسترده گی بیان کرده است، حدیثی است از رسول گرامی اسلام به نقل از ابن عباس. در این روایت امور فراوانی از جمله مقدمات قیامت، شمرده شده است.این روایت با همه تفصیلی که دارد از اموری مثل؛ انشقاق آسمان، متلاشی شدن کوه ها و دیگر نشانه های که برخی از بزرگان از آنان، به اشراط الساعة نام برده اند، وجود ندارد.
[23]روایات نیز همین مطلب را تأیید می کند.در روایتی پیامبر گرامی می فرماید: " قیامت بر پا می شود در حال که دو نفر پارچه گشوده اند تا خرید و فروش کنند، هنوز پارچه را جمع نکرده اند که قیامت بر پا می شود...."، بحارالأنوار ج 6، ص 320.
[24]یس، 49.
[25]زخرف ،66.
[26]طباطبایی، محمد حسین، تفسیر المیزان، موسوی همدانی، ج 14، ص 479.
[27]مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ج 14، ص 8.
[28]کهف، 45؛ نحل، 77؛ قمر، 50.
[29]قارعه، 4؛ قمر، 7.
[30]یس، 51؛ ؛ نباء، 18.
[31]ابراهیم،21؛ الحاقه، 18.
[32]می فرماید:" و روزى که قیامت برپا شود، مجرمان سوگند یاد مىکنند که جز ساعتى (در عالم برزخ) درنگ نکردند! اینچنین از درک حقیقت بازگردانده مىشوند". روم، 55.