اگر چه تفصیل و جزئیات احکام شرعی را باید در رساله های عملیه مراجع، جست و جو کرد، اما آنچه به طور کلی می توان گفت این است که از نظر مکتب اهلبیت (ع) قربانی کردن در روز عید قربان یا مستحب بوده و یا واجب. قربانی مستحب؛ یعنی همه افراد مسلمان چه در مکه باشند یا در شهر و سرزمین دیگری باشند می توانند در این روز قربانی کرده و از ثواب آن بهره مند شوند.
قربانی واجب، کسی که در ایام حج برای حج تمتع احرام می بندند واجب است همه مناسک حج تمتع، از جمله قربانی (در سرزمین منا) را در روز دهم ذیحجه (عید قربان) انجام دهد.
لازم به ذکر است که یکی از آداب مستحب در قربانی این است که اگر قربانى، شتر یا گاو است، از جنس ماده انتخاب شود و اگر گوسفند یا بُز است از جنس نر باشد.
اگر چه تفصیل و جزئیات احکام شرعی را باید در رساله های عملیه مراجع جست و جو کرد، اما آنچه به طور کلی می توان گفت این است که از نظر مکتب اهلبیت (ع) قربانی کردن در روز عید قربان بر دو قسم است:
1. قربانی مستحب؛ یعنی همه افراد مسلمان چه در مکه باشند یا در شهر و سرزمین دیگری باشند، می توانند در این روز قربانی کنند و از ثواب آن بهره مند شوند.
2. قربانی واجب؛ کسی که در ایام حج برای حج تمتع[1] احرام می بندد واجب است همه مناسک حج تمتع، از جمله قربانی (در سرزمین منا) را در روز دهم ذیحجه (عید قربان) انجام دهد تا بتواند از احرام خارج شود. به نظر می رسد که مطالب بیان شده در سؤال و جواب، در باره قربانی واجب در حج تمتع است.
لازم به ذکر است که یکی از آداب مستحب در قربانی این است که اگر قربانى، شتر یا گاو است از جنس ماده انتخاب شود و اگر گوسفند یا بُز است از جنس نر باشد.[2] در این باره به دو نمونه از روایات اشاره می شود:
امام موسی کاظم (ع) در پاسخ به علی بن جعفر درباره قربانی می فرماید: «قوچ چاق، شاخ دار و نر قربانی کن و اگر گوسفند چاق نر پیدا نکردى، بُز نر چاق و اگر بز نیافتى برّه چاقى را قربانی کن».[3]
در روایتی دیگر آمده: امام علی (ع) هر سال یک قوچ از جانب رسول خدا (ص) و قوچ دیگرى را هم از سوى خود قربانی می نمود.[4]
در زمان احرام رعایت محرمات احرام (کندن و تراشیدن مو و کوتاه کردن ناخن که از محرمات احرام هستند)، واجب است، اما کوتاه کردن مو، ناخن یا تراشیدن سر قبل از احرام حرام نیست،[5] بله مستحب است کسی که خواهد به حج تمتع مشرف شود از مدتی قبل (ابتداء ذیقعده) موی سر و صورت خود را کوتاه نکند،[6] ولی رعایت نکردن این دستور مستحبی ضرری به صحت حج نمی زند.
البته، لازم نیست در همه ده روز اول ذیحجه از محرمات احرام دوری کند و ترک آنها فقط در زمان احرام لازم است، اما قبل از احرام و بعد از خروج از احرام ارتکاب آنها اشکال ندارد.
همچنین لازم نیست که هر کس مسقیماً خود قربانی را انجام دهد، بلکه نیابت گرفتن در انجام قربانی صحیح است.[7] تا زمانی نایب قربانی را ذبح نکند فرد محرم نمی تواند سر خود را بتراشد یا مو و ناخن خود را کوتاه نماید، ولی عدم ذبح نیابتی ضرری برای خود نایب ندارد.
مواردی که به عنوان اعمال مستحبی ایام دهه اول ذیحجه بیان شده نیز مورد تأیید است؛ زیرا چنین اعمالی مانند روزه، تکبیر، تهلیل، تحمید، نیکی به پدر و مادر، صدقه، صله رحم و دیگر اعمال نیک در همه ایام سال و در همه مکان ها پسندیده است و در ایام و مکان های با فضیلتی مانند دهه اول ذیحجه و سرزمین مقدس مکه و مشاعر مقدسه (منا، عرفات، مشعر و...) استحباب و پاداش بیشتری دارد. و در روایات زیادی به ثواب این اعمال اشاره شده است.[8]
همچنین توبه از گناهان و لغزش ها یک امر واجب فوری است؛ زیرا هیچ کس از مرگ خود خبر ندارد، بر این اساس همه کسانی که خود را گنهکار می دانند لازم است، هرچه زودتر و در اولین فرصت از گناهان خود توبه کنند.[9]
[1]. گفتنی است که حجّ بر سه نوع است؛ حجّ تمتّع، حجّ قرآن و حجّ افراد. حجّ تمتّع بر شخصى واجب مىشود که از اهل مکّه معظّمه شانزده فرسخ شرعى دور باشد و حجّ قران و حجّ افراد بر شخصى واجب مىشود که از اهل مکّه معظّمه باشد یا دورى منزل او از آن مکان مقدّس کمتر از آن مقدار باشد.
[2]. فاضل لنکرانی، محمد، مناسک حج، ص 397، انتشارات امیر قلم، قم، چاپ دوازدهم، 1423ق؛ موسوی شاهرودی، سید مرتضی، جامع الفتاوی – مناسک حج، ص 205، نشر مشعر، قم، چاپ سوم، 1428ق.
[3]. مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج 10، ص 264، نشر اسلامیة، تهران، سال چاپ، مختلف، نوبت چاپ، مکرر.
[4]. شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ج 2، ص 489، جامعه مدرسین، قم، چاپ دوم، 1404ق.
[5]. بله برخی از فقها تراشیدن سر را بعد از عمره تمتع و قبل حج تمتع را جایز ندانسته اند. إمام خمینی، مناسک حج (المحشى للإمام الخمینی)، ص342.
[6]. إمام خمینی، مناسک حج (المحشى للإمام الخمینی)، ص 148کسى که قصد حج دارد از اول ماه ذى القعده و شخصى که قاصد عمره مفرده است پیش از یک ماه موى سر و ریش را رها کند.
[7]. مناسک حج (المحشى للإمام الخمینی)، ص 404، مسأله1041، "جایز است که ذبح را کسى دیگر به نیابت انجام دهد و نیت را نایب کند، و احتیاطا خود شخص هم نیت کند."
[8]. شیخ صدوق، ابو جعفر محمد بن علی بن بابویه، منلایحضرهالفقیه، ج 2، ص 88 و 87، انتشارات جامعه مدرسین، قم، 1413ق؛ کلینی،محمد بن یعقوب، الکافی، ج 4، ص 533، دار الکتب الاسلامیه، تهران، 1365ش.
[9]. الحلبی أبو الصلاح، تقی الدین بن نجم الدین، الکافی فی الفقه، ص 243.