هر عمل نیکی از دو جنبه‌ی حسن فعلی(اصل عمل) و حسن فاعلی(نیت صحیح) تشکیل شده است؛ یعنی فعلی مورد قبول خداوند واقع می‌شود که هم کار صحیحی باشد و هم به نیّت و انگیزه خدایی و برای رضای خداوند انجام گیرد. در روایات اسلامی بر نیّت فعل بسیار تأکید شده و آن‌را به نوعی روح عمل معرفی کرده‌اند. چه بسا انسان مؤمن عملی را نیت می‌کند که موفق به انجام آن نمی‌شود، اگر در نیت انجام آن صادق باشد و قصد واقعی برای انجام آن داشته باشد، طبق روایات ائمه‌ی معصومین(ع) خداوند ثواب و اثرات آن عمل را به او می‌دهد. در مورد دعای عهد نیز اگر با نیت خالص قصد انجام آن‌را داشته باشد و قبل از انجام آن بمیرد، خداوند اثر و ثواب دعا را به او می‌دهد. در این‌گونه دعاهای مستحب، زیاد خواندن آنها موجب ازدیاد اجر و ثواب می‌شود.
در شریعت مقدس اسلام هر عمل و کاری دو جنبه دارد که شرط قبول شدن آن عمل، رعایت کردن این دو جنبه است:
اول: باید خود عمل، کار درست و پسندیده‌ای باشد؛ مانند کمک به دیگران، خواندن دعا و ... .
دوّم: باید این عمل سالم و صحیح را با انگیزه و نیّت صحیح انجام داد؛ مثلا اگر انسان دعایی می‌خواند فقط برای رضا خدا باشد. اگر به کسی کمک می‌کند به خاطر اجرای فرمان خداوند و برای رضای او باشد، نه این‌که برای تعریف و تمجیدهای مردم. اوّلی را حسن فعلی و دومی را حسن فاعلی می‌گویند که به آن حسن نیّت هم گفته می‌شود. اصولاً در اسلام بر نیّت و نقش آن در قبول اعمال بسیار تاکید شده است. از پیامبر اکرم(ص) روایت شده است: "اعمال در گرو نیّات است".[1]
از امامان معصوم(ع) نیز روایات متعددی در این زمینه رسیده است که در آنها به خوبی نقش نیّت در اصل عمل بیان شده است. امام صادق(ع) از پیامبر اعظم(ص) نقل فرمود: "نیت مؤمن بهتر از عملش است".[2] علامه مجلسی در تفسیر این روایات از امام باقر(ع) روایت می‌کند: "علتش این است که مؤمن کارهای خیر زیادی را قصد می‌کند که در انجام آن موّفق نمی‌شود".[3] (ترجمه این روایت موجود است؛ اما اصل روایت را پیدا نکردم)
یعنی گستره‌ی نیّت مؤمن برای اعمال خیر بسیار فراتر از گستره عمل او است. چه بسا قصد می‌کند که فلان عمل را انجام دهد یا؛ مثلا دعای عهد را 40 روز بخواند،[4] یا فلان مقدار مال به فقرا بدهد، با این‌که نه از زمان مرگ خود خبر دارد و نه در حال حاضر آن مقدار پول را برای انفاق دارد، امّا اگر در نیّت خود صادق باشد خداوند همان اجر و ثواب را بدون این‌که عمل را انجام داده باشد به او می‌دهد؛ چرا که خداوند وسعت دهنده و کریم است.
امام صادق(ع) می‌فرماید: "بنده فقیر می‌گوید خدایا به من مال و ثروت ارزانی کن تا احسان کرده و به فقرا انفاق کنم، خداوند چون صدق نیتش را می‌داند و می‌داند که راست می‌گوید برای او همان اجر و پاداش را قرار می‌دهد؛ چرا که خداوند وسعت دهنده و کریم است".[5]
پس مسلماً اگر انسان در چنین دعاهایی قصد انجام را داشته باشد، اگر چه هیچ انجام نداده باشد، یا مقداری از آن‌را انجام داده باشد و بمیرد، یا هر امری که واقعاً نتواند آن‌را انجام دهد، خداوند اجر و ثوابش را به او می‌دهد و مسلماً زیاد خواندن این‌گونه دعاها خوب و پسندیده است و موجب ثواب و اجر بیشتر می‌شود، اگرچه انجام این‌گونه افعال همان‌گونه که دستور داده شده بهتر است.
یکی از دعاهای پر معنا و سازنده که خواندن آن بسیار سفارش شده است، دعای عهد امام زمان(ع) است که از امام صادق(ع) منقول است، هر کس چهل صبح این دعا را بخواند، از یاوران قائم(ع) ما باشد و اگر پیش از ظهور بمیرد خدا او را از قبر بیرون آورد که در خدمت آن‌حضرت باشد. این دعا نیز از این قاعده مستثنا نیست و طبق احادیث بالا اگر نیت داشته باشد که چهل روز صبح آن‌را بخواند، ولی به دلیلی موفق نشود، خداوند اجر و اثر آن‌را به او عطا می‌کند.[6]
[1]. منسوب به جعفر بن محمد علیه السلام (امام ششم)، مصباح الشریعة، ص 53، بیروت، اعلمی، چاپ اول، 1400ق.
[2]. همان.
[3]. کلینی، محمد بن یعقوب، اصول الکافی، ترجمه، مصطفوی، سید جواد، ج 3، ص 135، تهران، کتاب فروشی علمیه اسلامیه، چاپ اول، 1369ش.
[4]. مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج 53، ص 95 و ج 91، ص 41 – 42، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، چاپ دوم، 1403ق. قمی، شیخ عباس، مفاتیح الجنان، دعای عهد، قم، اسوه.
[5] . کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، محقق، مصحح، غفاری، علی اکبر، آخوندی، محمد، ج 2، ص 85، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، 1407ق.
[6]. «شرط تأثیرگذاری سخن در دیگران»، 69637؛ «قرآن و سرزنش عالمان بی‌عمل»، 96570؛ «نکوهش دعوت کننده بی‌عمل»، 72130.