انسان اشرف مخلوقات است و خداوند همه‌ی موجودات دیگر از جمله، حیوانات و چهارپایان را برای و او خلق کرده، تا از منافع آنها (گوشت، سواری، حمل بارهای سنگین و ... ) بهره‌مند شود. ذبح حیوانات در اعیاد و جشن‌های دینی از دستور الاهی سرچشمه گرفته، و با توجه به ارزشی که حیوانات قابل ذبح(گاو، گوسفند، شتر و ...) در همه‌ی زمان‌ها داشته‌اند ذبح و قربانی نوعی ایثار و گذشت از مال مورد علاقه است. از طرف دیگر، عده‌ای از بندگان نیازمند از خوردن گوشت آنها سیر می‌شوند و کمک شایانی به اقتصاد جامعه، به خصوص طبقۀ ضعیف است.
گذشته از اینها، جشن‌ها و اعیاد مذهبی زمان‌های با ارزشی هستند که در چنین زمان‌هایی انسان باید بیشتر به یاد نعمت‌های پروردگار متعال بوده و از او تشکر کرده، سعی کند خود را به او نزدیک سازد. فلسفۀ ذبح حیوان در جشن‌ها و مراسم مذهبی قربانی کردن و انفاق گوشت آن (در راه خدا) در بین بندگان خدا به ویژه افراد نیازمند، به منظور شکرگزاری از خداوند و قرب به او است. البته اسلام دستور کلی و عمومی ذبح حیوان برای همۀ جشن‌ها و مراسم نداده است.
از نظر اسلام انسان اشرف مخلوقات و همه چیز برای تعالی و تکامل او خلق شده است. قرآن مجید در این باره می‌فرماید: "او خدایى است که همه آنچه را (از نعمت‌ها) در زمین وجود دارد، براى شما آفرید...".[1] به عبارت دیگر، خداوند همۀ امکانات جهان را برای رفع نیاز و ترقی در اختیار انسان قرار داده است. از جملۀ این موجودات حیوانات هستند که قرآن می‌فرماید: "اى کسانى که ایمان آوردهاید! به پیمان‌ها (و قراردادها) وفا کنید! چهارپایان (و جنین آنها) براى شما حلال شده است، مگر آنچه بر شما خوانده می‌شود (و استثنا خواهد شد)...".[2]
ذبح و قربانی کردن حیوانات در اعیاد و جشن‌ها و سایر مراسم دینی از دستور الاهی سرچشمه گرفته و ریشه در فرهنگی عمیق و عالی دارد. وقتی به امر خداوند حضرت ابراهیم(ع) مأمور شد که حضرت اسماعیل(ع) را ذبح کند و حضرت ابراهیم(ع) بدون این‌که تردیدی به خود راه دهد، آماده ذبح تنها فرزند دلبند خود شد، نشان داد که آماده است برای رضای حق از تمام تعلقات خود دست بردارد، و از امتحان بزرگ فدا کردن عزیزترین سرمایه‌ی زندگی خود، یعنی تنها فرزندش سر بلند بیرون آمد. خداوند متعال به پاس این موفقیت بزرگ حضرت ابراهیم(ع) و قدر دانی از او مانع ذبح حضرت اسماعیل(ع) شد و قوچی را از بهشت فرستاد تا حضرت ابراهیم(ع) آن‌را ذبح نماید. ما نیز وقتی حیوانی را به طرف قبله کرده و با نام خداوند ذبح و در راه او قربانی می‌کنیم، در واقع مانند حضرت ابراهیم منیت خود را در مقابل خداوند ذبح کرده‌ایم. علاوه بر این‌که ذبح و قربانی در راه او، در پاره‌ای از مراسم و مناسبت‌ها یک واجب شرعی و دستور خداوند است برای اهداف و مقاصد و مصالحی که در آن نهفته است.
قرآن مجید در ضمن آیات بیان وجوب حج و تشریح اعمال آن می‌فرماید: "بانگ بر آور در میان مردم (مردم را دعوت کن) به حج تا شاهد منافع گوناگون خویش (در این برنامه حیات‌بخش) باشند و در ایام معینى نام خدا را، بر چهارپایانى که به آنان داده است، (به هنگام قربانى کردن) ببرند، پس از گوشت آنها بخورید و بینواى فقیر را نیز اطعام نمایید"![3]
در آیۀ بعد می‌فرماید: "و شترهاى چاق و فربه را (در مراسم حج) براى شما از شعائر الاهى قرار دادیم در آنها براى شما خیر و برکت است، نام خدا را (هنگام قربانى کردن) در حالی‌که به صف ایستادهاند بر آنها ببرید و هنگامى که پهلوهایشان آرام گرفت (جان دادند)، از گوشت آنها بخورید، و مستمندان قانع و فقیران را نیز از آن اطعام کنید! این‌گونه ما آنها را مسخّرتان ساختیم، تا شکر خدا را بجا آورید".[4]
در این دو آیه به دو حکمت از حکمت‌های قربانی در حج اشاره شده است:
- شکرگزاری از پروردگار برای نعمت‌های بی‌شمارش،
- اطعام بینوایان و فقرا،
در آیۀ دیگر می‌فرماید: "نه گوشت‌ها و نه خون‌هاى آنها، هرگز به خدا نمی‌رسد. آنچه به او می‌رسد، تقوا و پرهیزگارى شما است. این‌گونه خداوند آنها را مسخّر شما ساخته، تا او را به دلیل آن‌که شما را هدایت کرده است بزرگ بشمرید و بشارت ده نیکوکاران را".[5]
در این آیه به نکات بسیار دقیقی اشاره شده است که گوشت‌ها و خون‌هاى حیواناتی که در راه خدا قربانی می‌کنید، هرگز به خدا نمی‌رسد. آنچه به او می‌رسد، تقوا و پرهیزگارى شما است؛ یعنی این‌که برای خدا از مال خود می‌گذرید و افراد بی‌بضاعت را اطعام کرده و به آنها احسان می‌کنید کار با ارزشی است که نشانه‌ی تقوای انسان است.
گفتنی است که ذبح و قربانی کردن حیوان از نظر اسلام دارای شرایطی است، از جمله:
- حیوان حلال گوشت باشد، تا گوشت آن به مصرف خوراکی انسان برسد.
- رو به قبله و با بردن نام خداوند ذبح شود.
- به دستور خاصی که اسلام فرموده چهار مجرای (رگ) اصلی بریده شود.
- با وسیله برنده آهنی بریده شود، تا حیوان اذیت نشود و شرط‌ها و آداب دیگری[6] که نشان دهنده این است که مراد از قربانی در اسلام دارای فلسفه و اهداف ارزش‌مندی است و صرف کشتن و از بین بردن حیوانات نیست تا گفته شود، آیا بهتر نیست با آزادی و رها کردن یک حیوان مراسم و مناسبت‌های مذهبی را برگزار کنیم.
از طرف دیگر، روزانه در سراسر جهان میلیون‌ها رأس حیوان ذبح می‌شود که البته لازم و ضروری است، و اگر روزی این کار تعطیل شود زندگی انسان‌ها با بحران جدی مواجه می‌شود، اما این کار صرفا به هدف مصرف نمودن انسان‌ها است و هیچ اهداف معنوی الاهی در آنها دیده نمی‌شود، ولی اسلام آمده بخشی از این کار را هدف‌مند نموده تا هم نیازهای مادی بشر رفع شود و هم از آن بهره‌های معنوی ببرد.
بنابراین، ذبح حیوانات در مراسم دینی دارای جنبه‌های اخلاقی اقتصادی و اجتماعی و یادآور ریشۀ عمیق اعتقاد انسان‌ها به انبیا و مکتب آنها است. اما رها نمودن حیوانات به ویژه در شرایط کنونی که منابع طبیعی رو به نقصان است چه بسا موجب نابودی حیوانات گردد که دارای هیچ ثمره مادی و معنوی نیست.[7]
[6]. توضیح المسائل، مراجع، ج 2، ص 568، م 2583 به بعد.
[7]. «ذبح حیوان توسط دستگاه»، 9755؛ «فلسفه وحی در خواب به حضرت ابراهیم(ع) برای ذبح اسماعیل(ع)»، 53102؛ «چگونگی، شرایط و آداب سر بریدن حیوان»، 66831.