واژه حماسه از ریشه «حمس»، به معنای «شدت و صلابت» است، و گاه به معنای «شجاعت و حمیت»‏ استعمال می‏شود.[1] و به طور کلی، کلمه «حماسه» در مواردی مانند موارد زیر استعمال می شود:

1. شعر حماسی: ادبا و شاعران، برخی از منظومه های شعری را از نظر محتوا، به منظومه‏های‏ حماسی تقسیم می کنند؛ و می گویند: شعر حماسی، شعری است که در آن غیرت، شجاعت و مردانگی موج می زند و روح را تحریک می‏کند و به هیجان می‏آورد.[2]

2. سخن حماسی: سخنی است که در آن بویی از غیرت، شجاعت، مردانگی، ایستادگی و مقاومت‏ باشد.[3]

3. سرگذشت و تاریخ حماسی: سرگذشتی که پر از غیرت، شجاعت، مردانگی، ایستادگی و مقاومت است.[4]

4. شخصیت حماسی: اشخاصی هستند که روحیه غیرت مندی، حمیت، شجاعت، ایستادگی، حس دفاع از حقوق و حس عدالت خواهی دارند.[5]

حماسه مقدس:

حال که معنای حماسه روشن شد، باید روشن شود که حماسه مقدس چه حماسه ای بوده و دارای چه ویژگی ها و مشخصه هایی است و در کجا می توان چنین حماسه ای را جست و جو کرد؟

استاد مطهری در تحلیل و بررسی قیام و نهضت حسینی و مقایسه آن با دیگر انقلاب ها و قیام ها، به تبیین چنین حماسه ای می پردازد و می گوید:

شخصیت های حماسی که اغلب در منظومه‏های حماسی از آنها یاد شده است، جنبه نژادی و قومی دارند و این اعم است از شخصیت های افسانه‏ای؛ مثل «رستم» و «اسفندیار» و یا شخصیت های واقعی؛ مثل «جلال الدین خوارزم شاه» در تاریخ ایران .غالباً قهرمانان یک قوم - اعم از واقعی و افسانه‏ای، از آن نظر که انتساب‏ به آن قوم دارند، احساسات آن مردم را تحریک می‏کنند. اصولاً، قهرمان دوستی و قهرمان پرستی، جزو سرشت بشر است. مخصوصاً وقتی که قهرمان، تعلّقی هم به انسان داشته باشد که انسان بخواهد به او افتخار کند.

امّا مطلب در مورد امام حسین (ع) غیر از این است؛ امام حسین (ع)، یک‏ شخصیّت حماسی است، اما نه مانند «جلال‏الدین خوارزم شاه» و «رستم»؛ امام حسین (ع)، حماسه انسانیت و بشریت است؛ سخن، عمل و روح امام حسین (ع)، هیجان، تحریک، درس و القای نیرو است. در داستان کربلا، سراسر عظمت، شجاعت، حق خواهی و حق پرستی موج می زند. بنابراین، این شخصیت ها هستند که حماسه مقدس را می سازند.

پس، با توجه به توضیحات بالا، حماسه مقدس دارای ویژگی ها و مشخصه های زیر است:

1. حماسه ای که در آن، روحیه عدالت خواهی وجود داشته باشد.

2. حماسه ای که در آن، فقط حق ‏و حقیقت دیده می شود، نه نژاد، ملت، قارّه، مملکت، خودیت و... .[6]

آیه شریفه 64، سوره آل عمران، به این واقعیت اشاره دارد: «بگو: اى اهل کتاب! بیایید به سوى سخنى که میان ما و شما یکسان است که جز خداوند یگانه را نپرستیم و چیزى را همتاى او قرار ندهیم و بعضى از ما، بعضى دیگر را- غیر از خداى یگانه- به خدایى نپذیرد. هر گاه (از این دعوت،) سرباز زنند، بگویید: گواه باشید که ما مسلمانیم».[7] یعنی، ای اهل کتاب! ای کسانی که ادعای مذهب دارید! بیائید با همدیگر یک‏ سخن داشته و خود را در راه یک عقیده فراموش کنید؛ بیائید یک سخن را ایده‏ خودتان قرار دهید و آن این که، جز خدا هیچ موجودی را قابل پرستش ندانید؛ بیائید استثمار، بشر پرستی‏ و... را ملغی کرده، عدل و مساوات را در میان بشریت بیاورید.

پس یکی از چیزهایی که یک حماسه را مقدس می کند، این است که هدف آن حماسه‏ مقدس باشد.[8]

3. جهت دیگر تقدس یک حماسه این است که، در شرایط و فضای بسیار تاریک، ظلمانی، استبداد و ستم مطلق در یک جامعه، تحقق پیدا می کند؛ در این فضا، یک شعله حرکت کرده و فریاد عدالت سر می دهد و جنبشی‏ است در یک سکون، در حالی که همه ساکن، ساکت و مرعوب اند؛ کلام و سخنی است که فریاد سر می دهد؛ به عنوان مثال، نمرودی پیدا می‏شود که یک مرد باقی نمی‏گذارد، و در همین‏ زمان، نهضت مقدس حضرت ابراهیم (ع) صورت می‏گیرد؛ و یا در عصر بعثت پیامبر اکرم ( ص ) که تمام دنیا در ظلمت و خاموشی و هرج و مرج و فساد فرو رفته است، ناگهان فریاد «قولوا لا اله الا الله تفلحوا»(بگوئید خدایی جز الله نیست تا رستگار شوید)، بلند می‏شود. و یا وقتی‏ بنی‏امیه توانسته بودند اسلام را آن چنان استثمار و استخدام و منحرف کنند که یک عدّه مردم از خدا بی‏خبر به عنوان جهاد و خدمت به اسلام به جنگ امام حسین‏ (ع) بیایند؛[9] در یک چنین شرایطی، شعله‏ای مانند شعله‏ حسینی پیدا می‏شود.[10]

4. چهارمین ویژگی یک حماسه مقدس آن است که در آن، یک رشد و بینش‏ نیرومند وجود دارد؛ و ‏قیام کننده و حماسه ساز چیزی را می‏بیند که دیگران نمی‏بینند؛ منطقی مافوق منطق افراد عادی و عقلایی جامعه دارد؛ مثلاً در نهضت و حماسه حسینی، ابن‏عباس، محمد ابن‏حنفیه، و عده زیادی، طبق منطق خودشان امام حسین (ع ) را از رفتن به کربلا نهی می‏کردند، ولی امام حسین (ع) چیزی را می‏دید که آنها نمی‏دیدند؛ آنها به اندازه امام حسین (ع) خطر را احساس‏ نکرده و نمی‏توانستند بفهمند که چنین قیامی در آینده چه آثار بزرگی‏ دارد [11].

اینها برخی از مشخصه های حماسه مقدس است که از آثار استاد مطهری قابل برداشت است.