بهشت و جهنم در قرآن کریم هم با اوصاف مادی ذکر شده‌اند و هم با اوصاف روحانی و معنوی، توصیف با نعمت های مادی از آن جهت است که برای بسیاری از مردم شناخت از طریق اوصاف معنوی و روحانی بسیار مشکل بلکه غیر ممکن است. زیرا ذهن انسان ها بیشتر با مادیات خو گرفته است و به همین دلیل از درک مقامات و مفاهیم معنوی بهشت که در درجه بالایی است عاجزند.
قرآن کریم گاهی بهشت و جهنم را با اوصاف مادی توصیف نموده است و گاهی آنها را با اوصاف روحانی و معنوی وصف کرده است. گاهی از باغ‌های بهشتی، سایه‌های لذت بخش، غذاها و ظرف‌های آن چنانی، شراب‌های طهور، لباس‌ها و زینت‌های فاخر، همسران زیبا و ... سخن به میان آورده و گاهی از رضوان الاهی، نشاط درونی و ... سخن به میان آورده است.
بهشت روحانی از حیث رتبه و مقام بسیار بالاتر از بهشت مادی و نعمت‌های مادی است، چنان‌که در سوره توبه پس از ذکر اوصاف نعمت‌های مادی، بلافاصله می‌فرماید: «و رضوانٌ مِن اللهِ اکبر»؛ یعنی مقام رضوان و خشنودی پروردگار بالاتر از این نعمت‌های ذکر شده است.[1] اما بعضی از مراتب بهشت روحانی مخصوص برخی مومنان است نه همه مومنان چنان‌که می‌فرماید: «آیا هر فرد از ایشان چنین طمعی دارد که در بهشت نعیم داخل شود؟ نه، چنین نیست».[2]
با توجه به تفاوت جایگاه بهشتیان و تفاوت نعمت‌های آن، بهشت در قرآن با چهار نام ذکر شده است: جنت عدن، جنت فردوس، جنت نعیم و جنت مأوی. در روایتی از امام باقر (ع) آمده است: «بهشت‌هایی که در قرآن مطرح‌اند عبارت اند از: بهشت عدن، بهشت فردوس، بهشت نعیم، بهشت مأوی».[3]
در قرآن کریم بهشت هم با نعمت های مادی وصف شده و هم با نعمت های روحانی، اما این که بیشتر با اوصاف مادی توصیف و بیان شده، به دلیل آن است که ذهن انسان ها بیشتر با مادیات و امور دنیایی خو گرفته است و در نتیجه برای بسیاری از مردم تصور و شناخت بهشت از طریق اوصاف معنوی و روحانی بسیار مشکل بلکه غیرممکن است و اکثر انسان ها از درک مقامات و مفاهیم معنوی بهشت که در درجه بالایی است عاجزند. قرآن در این زمینه می فرماید: «کسی نمی‌تواند بفهمد که چه چیزهایی در آن جا پنهان است».[4] همچنین در حدیث نبوی آمده است: "پروردگار فرمودند: براى بندگانم چیزهایى فراهم کرده‌ام که نه چشمی دیده و نه گوشى شنیده و نه به قلب بشرى خطور کرده است...".[5] از این رو چون تصور نعمت‌های روحانی بهشت بسیار مشکل است ،خداوند متعال برای فهم همگان از بیان نعمت های مادی که قابل فهم و درک برای همگان هستند استفاده کرده است و نعمت ها و لذت های معنوی و روحانی را خیلی خلاصه مجمل اشاره کرده است.
[1] توبه، 72.
[2] معارج، 38 و 39، "أَ یَطْمَعُ کُلُّ امْرِئٍ مِنْهُمْ أَنْ یُدْخَلَ جَنَّةَ نَعیمٍ، کَلا".
[3] کلینی، محمدبن یعقوب، الکافی، ج 8، ص100، نشر اسلامیه، تهران، 1362.
[4] سجده، 17، "فَلا تَعْلَمُ نَفْسٌ ما أُخْفِیَ لَهُمْ مِنْ قُرَّةِ أَعْیُنٍ".
[5] علامه مجلسی، محمدتقی، بحارالانوار، ج 8، ص92، موسسة الوفاء، بیروت، 1404.