Исламын ганун-гајдаларынын әһатәлији онларын јалныз дөвләт формасында мүмкүнлүјүнү тәләб едир. Демәк олар, һакимијјәтдән кәнарлашдырылдығы сурәтдә онларын әксәријјәти мәна кәсб етмәјиб, фәалијјәтдән дүшүр. Имам Рза (ә) ҹүмә намазынын тәшкили илә әлагәдар бир һәдисдә ҹәмијјәтин мүтәшәккиллији барәдә бујурур: “Әҝәр Аллаһ-таала инсанлара иманлы, етибарлы вә әманатдар һаким мүәјјән етмәсәјди, дин арадан ҝедәр, илаһи гајда-ганунлар дәјишиләр, бидәтләр артар, динсизләр һүдудлары позуб-азалдар вә беләҹә шүбһәләр мүсәлманлар арасында рәваҹ тапарды.”[1]

Демәлијик ки, Ислам дини өз низамлы ганунаујғунлуглары илә елә илкин дөврләрдән мүсәлманлар вә гејри-мүсәлманлар тәрәфиндән хүсуси рәғбәтлә гаршыланмыш, Пејғәмбәрин (с) о заман Мәдинә шәһәриндә гурдуғу дини дөвләт формасы чохларынын диггәтини ҹәлб етмишдир. Белә ки, 1343-ҹү һиҹри-гәмәри илиндә Мисирдә Әли Әбдүррәззаг адлы бир јазычынын “Әл-Ислам вә үсулил-һикәм”[2] китабында Пејғәмбәрин (с) јалныз бир елчи олуб, һеч бир һөкумәт ишләринә гарышмадығыны иддиа етдији заман әлһи-сүннәнин әксәр алимләри тәрәфиндән шиддәтли етиразла гаршыланмыш вә ҝүнаһкар гәләмә верилмишдир.[3] Онун кимиләринин о заман Камал Ататүркүн Османлы хилафәтини девириб, Түркијәдә динсиз гурулушу бәрпа етдији тарихлә ејни вахта дүшмәси һеч дә тәсадүфи дејил. О заман Мисирдә дә Мәлик Фуады мүсәлманларын хәлифәси кими тахта чыхарылмасы ҝөздән јајынмамалыдыр. Динә там зидд олан белә фикир вә һадисәләрин Ислам дүнјасында баш вермәси о заман гәрбин динсиз-секулјар тәфәккүрүндән, сијаси-империалист миссијаларындан мәншәләнирди.

Әслиндә о шәхс, ики мүһүм мәсәләни иддиа едирмиш:

1. Пејғәмбәрин (с) Мәдинәдә гурдуғу систем һөкумәт сајылмыр.

2. Мәдинәдә баш верәнләрин дин илә әлагәси јохдур.

О, биринҹи мүддәаны белә әсасландырмышдыр ки, Пејғәмбәрин (с) Мәдинәдә апардығы гуруҹулуг ишләри бир дөвләти тәмсил едән өлчүләрлә ујғун дејил. Икинҹи мүддәада исә Пејғәмбәр (с) вә онун шәнини сијасәт вә һөкумәт ишләриндән гәти узаг ҝөрүр.

Онун биринҹи иддиасына ҹаваб олараг гејд едирик ки, әҝәр биз о дөврүн гурулушуну мүәјјән бир системлә мүгајисә етмәли олсаг, о заман тарихдәки ибтидаи иҹма формаларындан тутмуш та бөјүк империјалара гәдәр һәр һансы ҹәмијјәти онунла ујғунлашдырмаг чәтин мәсәләдир. Демәли, һөкумәти мәналандыран елә бир ифадә сечмәк лазымдыр ки, онларын һамысыны әһатә едә билсин. Мәсәлән, белә демәк олар:

“Һөкумәт, ҹәмијјәтин ишләрини идарә едән бир игтидардыр.”

Бу примитив тәриф, демәк олар, бүтүн гурулуш формаларыны әһатә едир вә ганун, мәһкәмә, иҹра вә с. органлара өзүндә јер верир.[4] Тәрифдәки “игтидар” вә ја гүдрәт ифадәси исә һөкумәтин әсасыны мүәјјәнләшдирән өлчүдүр.

Бу тәрифә әсасән, Пејғәмбәрин (с) Мәдинәдәки һакимијјәти там бир һөкумәт сајылыр вә һәмин гурулуш һагда бир чох китаблар јазылмышдыр.[5]

Амма Пејғәмбәрин (с) һакимијјәтинин динә әсасланмасы исә нечә мәсәлә илә ајдын олур:

1. Ислам ганунларынын әксәријјәтинин иҹрасы дөвләтсиз мүмкүн дејил. Мәслән, ҹәза һөкмләри, мәһкәмә вә ја малијјә мәсәлләри.

2. Пејғәмбәр (с) өзү бу ишләрә бир һаким вә вали кими рәһбәрлик едирмиш.[6]

3. Бир дә ки, әҝәр пејғәмбәрлик вә рисаләт һөкумәт вә сијасәт ишләри илә ујғун ҝәлмирдисә, нә үчүн Пејғәмбәр (ә) шәхсән вахтыны белә ишләрә сәрф едирди?  Бәс, бунлар ону (с) өз әсл вазифәсиндән узаглашдырмырдымы? Һәтта Пејғәмбәр (с) јалныз дини вәзифәсини јеринә јетирирмиш кими ҹаваб верилдији сурәтдә, о заман динин сијасәтлә ҝениш әлагәләри олдуғу мәлум олаҹаг.Бурада даһа бир суал диггәти ҹәлб едир вә о да будур ки, нә үчүн Пејғәмбәр (с) өзү шәхсән бу ишләрә гарышырмыш вә онлары мәсәлән, јахын сәһабәләринә тапшырмырмыш?...

Буну да гејд едирик ки, Әбдүррәззаг кимиләринин атдығы шүбһәләр мүасир дөврдә даһа артыг рәнҝарәнҝләшиб. Белә шүбһәләри дүзҝүн ҹавабландырмаг үчүн исә онларын әсл вәтәни олан гәрб тәфәккүр тәрзинә вармаг лазымдыр. Бир дә ки, мүасир гәрб фәлсәфәси илә танышлыг үчүн, өтәри дә олса, һәмин мәдәнијјәтин әсасыны тәшкил едән христианлығын тарихи илә марагланмалыјыг.[7]