Ајәнин әсас терминләри “јәһулу” вә “гәлб” сөзләридир.

а) “јәһулу” – јәни фасилә салыр вә мане олур демәкдир. Бу сөз әрәбҹәдән “һовл” көкүндән олуб дәјишән, дәјишиклик вә ики шеј арасында фасилә салмаг мәнасындадыр.[1] Икинҹи мәнаја әсасән, әҝәр ај ҝүнәшлә јерин арасында гәрар тутурса онда дејилир ки, онун икисинин арасында һаил олду, јахуд, фасилә салды. Әҝәр сөз фасилә салмагдан ҝедирсә онда ики шеј тәсәввүр олунмалыдыр ки, үчүнҹү шеј онларын арасында фасилә салсын. Икинҹиси, гајдаја әсасән о ики шеј бир-биринә о гәдәр јахын олмалыдыр ки, дејилсин, үчүнҹү шеј онларын арасында бу јахынлығы арадан апарды вә фасилә салды. Гәлб, инсанын шәрәф вә фәзиләтинин мајасы олдуғуна ҝөрә онун диҝәр әзәмәтли мәхлугатлара үстүнлүјү вардыр.

б) “Гәлб” сөзүнүн лүғәтдә мәнасы ингилаб вә дәјишикликдир. Инсанын сол тәрәфиндә олан үзвә гәлб дејилмәсинин сәбәби дә будур ки, инсанын организмини тәнзимләмәк үчүн һәмишә дәјишән олуб, һәрәкәтдәдир.[2]

    Гуранда гәлбдән мәгсәд инсанын ҝөвһәр вә шәхсијјәтини тәшкил едән мүҹәррәд мәнәви ҹәһәтидир ки, инсанын инсанијјәти она бағлыдыр. Инсанын бир чох руһи вә психоложи хүсусијјәтләрини дә гәлбә нисбәт верирләр. Мәсәлән. һүзури вә ја чалышмагла әлә ҝәлән дәрк гүввәси, мәһәббәт, гәзәб вә саир...һәтта, инсанын Гураны инкар етмәси, гәлбинин сағлам олмамасына дәлаләт едир.[3]  

     Гәлбин инсанын бәдәниндә ән үстүн үзв олмасыны нәзәрә алараг ону инсан бәдәнин әсли вә ја варлығынын әсасы кими тәсәввүр едирләр. Демәли, Гуран мәдәнијјәтиндә дүшүнҹәсиз вә анламы олмајанлары гәлбсиз инсан кими вәсф етмәк олар. Әлламә Тәбатәби дә гәлби инсанын ҹаны кими тәриф едир вә бүтүн батини гүввәләри илә инсанын һәјатбәхш ишләринин идарәсини она нисбәт верир.[4]  Гәлб, һәмин һөкм едән, севән вә дүшмән биләндир.

     Башга сөзлә десәк, нәјә ҝөрә Аллаһ-таала инсанын о гәдәр бәдән үзвләринин арасындан јалныз гәлбдән ад апарыр вә инсанла гәлби арасында фасиләдән сөһбәт ачыр? Һалбуки, О, инсанын јараданыдыр вә онун һәр бир әзасына һәр бир үзвүнә елми вар вә истәдији кими о үзвләрдә истифадә едә биләр. Инсанла гулағы, гәлби, јахуд һәр һансы үзвү арасында фасилә сала биләрди.

   Ҹаваб: Гуран сырф елми китаб јох, бәлкә дә инсанларын һидајәти үчүн ҝәлиб. Диҝәр тәрәфдән илаһи маарифә јетишмәкдән өтрү тәкҹә әгл вә фикрин ҝүҹү кифајәт дејил, бәлкә дә гәлб ролу да вар. Беләликлә, Гуранын әксәр ајәләриндә бирбаша гәлбә мүраҹиәт олунур вә Гуран бүтүн бәшәрин һидајәтиндән өтрү сәмави китаб олдуғуна ҝөрә һәр бир әсрдә вә нәсилләрдә гәлб вә фитрәт јолуна фикр вә билик јолундан дәфәләрлә үстүнлүк вериб.

    Бәзән инсанын ҝүҹлү тәфәккүрү вар вә онун сајәсиндә гәлби дә һәрәкәтә ҝәлир, бәзән исә әксинә, инсанын гәлбинин һәрәкәтинин нәтиҹәсиндә тәфәккүр вүҹуда ҝәлир. Гуран һәр ики јолу бизим үзүмүзә ачыг гојмушдур, амма инсанын әсас тәрбијәси онун гәлбинин дири олмасына бағлыдыр. Инсанын гәлби дәјишдикдә вә Аллаһа тәрәф дөндүкдә дәјәр тапыр.[5] Бу һагда мөвла әмирәл-мөминин Әли (әлејһиссалам) бујурур: “Бу гәлбләр габдырлар ки, онларын ән јахшысы һагг маарифини вә јахшы нијјәтләри өзүндә сахлајандыр.” Тәһгигатчылардан бәзиләри бу һагда јазыр: Гәлб, инсанын шәрәф вә фәзиләтинин мајасы олумасына ҝөрә онун диҝәр әзәмәтли мәхлугатлара үстүнлүјү вардыр. Инсан гәлбин васитәси илә Аллаһы танјыр вә Онун сифәтләри илә таныш олур вә бунунла да илаһи немәтләри алмаға һазыр олур. Демәли, әслиндә Аллаһа иман ҝәтирән, Аллаһын әмрини јеринә јетирән вә Она тәрәф ҝедән вә чалышан гәлбдир. Аллаһ-тааланын сорғу-суалы, мүхатәби, саваб вә әзабы да гәлбләдир. Бәс, әҝәр инсан гәлби таныса, өзүнү танымыш олур вә өзүнү таныса, Аллаһы да таныјар. Әҝәр гәлбә ҹаһил олса, өзүнә дә ҹаһил олар. Өзүнә ҹаһил олма јәни, Аллаһа ҹаһил олмаг. Шүбһәсиз ки, өзүнү танымајан инсан гејрисини дә танымаға гадир дејил вә инсанларын әксәријјәти гәлбләриндән гәфләтдәдир, бунунла да өзләри илә гәлбләри арасында фасилә салырлар.[6]

   Нәтиҹәдә ајәдә бујурулур: “Билин ки, Аллaһ инсaнлa oнун гəлби aрaсынa ҝирəр.”  Инсанын гәлби илә өзү арасында бағлылыг вә јахынлыг олмалыдыр ки, Аллаһ-таала онларын арасында фасилә салсын.  Беләликлә, ајәдә гәлбдән мәгсәд сөзүн лүғәтдәки заһири мәнасы дејил. Она ҝөрә дә гәлбин арасына ҝирмәк вә фасилә салмаг там шәкилдә мәнәви вә мүҹәррәд мәнададыр. Неҹә ки, әҝәр диҝәр ајәдә бујрурса: “Биз она шаһ дамарындан да јахыныг!”[7] - бу јахынлыг мадди вә заһири јох, бәлкә дә мәнәви вә тамамилә метафизикдир. Дамарын инсана ән јахын олмасы буна дәлаләт едир ки, Аллаһ-таала мәнәви ҹәһәтдән она шаһ дамарындан да јахындыр. Бундан әлавә, инсанын гәлби дәрк, шүур вә мәрифәт чешмәси олуб, инсанын әгли һәјатынын әсасыдыр. Онсуз һәјатын јалныз мадди вә заһири ҝөрнүшү галар. Ајәдә әслиндә бујурур: “Биз инсанын дәрк вә шүуру илә онун өзүнүн арасына ҝиририк.” Әҝәр гәлбин инсанда (дамар кими) она ән јахын шејләрдән бири олдуғуну нәзәрә алсаг, Аллаһ-таала инсана ән јахын олан бир шејлә онун арасында фасилә салыр. Демәли, Гаф сурәсинин 16-ҹы ајәсиндә Аллаһ-таала Өзүнүн һәр јердә һүзуру олдуғуну, бәһс етдијимиз ајәдә исә бүтүн варлыглара там һакимијјәтини бәјан едир.

     Гәфләт һиҹабынын тәсириндән буну һисс едә билмәсәк дә, инсана шаһ дамарындан да јахын олмаг Аллаһ-тааланын там һүзуруна дәлаләт едир.[8] Инсанын өзү илә гәлби арасында олмаг, Аллаһ-тааланын инсанын гәлбинә вә өзүнә там һакимијјәти мәнасындадыр. Бу һазыр олмаглыг һакимијјәтин әсас шәртиндәндир. Демәли, һамымыз Аллаһ-тааланын там һакимијјәт вә ирадәси алтындајыг.

   Гәлблә инсан арасында фасиләнин диҝәр мәналары да ола биләр:

а)  Аллаһ-таала инсанла онун арасында өлүм һөкмү илә фасилә салыр. Чүнки, өлүм Аллаһын әлиндә олуб, Онун һакимијјәт әламәтидир. Демәли, өлүмлә инсанын өзү арасында фасилә дүшүр. Ајәнин ардында ҝәлән ҹүмлә дә ола биләр, һәмин өлүмә дәлаләт етсин: ”сиз axырдa Oнун һүзурунa ҹəм eдилəҹəксиниз!” Чүнки, биринҹиси, өлүм инсанла өзү арасында фасилә салыр. Икинҹи, инсан өлүмлә мәшһәр вә Ахирәт аләминин илк мәрһәләсинә дахил олур.

б) Өлүм, тәкҹә руһун бәдәндән чыхмасы илә дејил, өлүмүн әсәрләрини өзүндә ҹәм едән бүтүн лазымы һаләтләрин баш вермәси илә дә олур. Бу һаллар там баш вердикдә исә инсанла гәлби арасында фасилә дүшүр. Мәсәлән, инсанын јолуну азмасы бир нөв өлүмдүр. Неҹә ки, Пејғәмбәрин (сәллаллаһу әләјһи вә алиһи вә сәлләм) дәвәтини гәбул едиб, һидајәт олмағын өзү бир нөв һәјатдыр. Бу ајәнин илк гисмәти дә она ишарәдир: “Еј имaн ҝəтирəнлəр! Пeјғəмбəр сизи, сизлəри дирилдəҹəк бир шeјə (имaнa, һaггa) дə’вəт eтдији зaмaн Аллaһын вə Oнун Пeјғəмбəринин дə’вəтини гəбул eдин.”[9] Аллаһ-таалынын дәвәтини гәбул етмәјиб һагга ҹаваб вермәјән инсан бир нөв зәлаләтә дүшүр вә сонда онун мәнәви өлүмүјлә нәтиҹәләнир. Аллаһ-таала да белә бир инсанын гәлбинә мөһр вурур: “Аллaһ oнлaрын үрəјинə вə гулaғынa мөһүр вурмушдур.”[10]  Бунунла да инсанла онун гәлби арасында фасилә иҹад олур.

   Бәли, һидајәт јолундан гачыб гәфләт вә зәлаләт ичиндә чабалајан инсан өлүмә дүчар олмушдур. Неҹә ки, һидајәт олунмушлар заһирдә өлсәләр дә диридирләр вә әсл һәјата чатырлар. Гуранда охујуруг: “Əсл һəгигəтдə oнлaр диридирлəр. Oнлaрa Рəбби јaнындa рузи (ҹəннəт рузиси) əтa oлунур.”[11]  Тәбидир ки, өлүмлә инсанын өзү илә гәлби арасында фасилә дүшсә, онда ағыл, тәфәккүр, ешитмәк, дәрк вә саир гүввәләри ишдән дүшәр. “Oнлaрын гəлблəри вaрдыр, лaкин oнунлa (Аллaһын бирлијини сүбут eдəн дəлиллəри, өзлəринин дини бoрҹ вə вəзифəлəрини) aнлaмaзлaр. Oнлaрын ҝөзлəри вaрдыр, лaкин oнунлa (Аллaһын мө’ҹүзəлəрини) ҝөрмəзлəр. Oнлaрын гулaглaры вaрдыр, лaкин oнунлa (өјүд-нəсиһəт вә һаг сөзү) eшитмəзлəр.”[12]

   ч) Һәр кәс Аллаһы унутса, Аллаһ-таала онларын өзләрини өзләринә унутдурар. Јәни, Аллаһы унутмаг инсанын өзүнү унутмағына сәбәб олур. Һәр кәс өзүнү унутмаг бәласына дүчар олса, онун дәрк гүввәси илә әгли арасында фасилә дүшәр. Өзү илә дәрракәси арасында фасилә олар. Дәрк вә тәфәккүр гүввәсини әлиндән верәр вә Аллаһ-тааланын бујурдуғу кими: “Аллаһы унутдуглары үчүн Аллаһын да онлары өзләринә унутдурдуғу кимсәләрә бәнзәмәјин!”[13] – илаһи унутганлыға дүчар оларлар. Бәли, бунунла да инсан өзү дә истәмәдән илаһи зикрә бағлы олан пак һәјаты итириб, өлүмә дүчар олур. Бу пак һәјат Аллаһа итаәт вә Она табе олмағын нәтиҹәсидир. Инсан Аллаһы унутмагла, тәкҹә Аллаһы јох, бәлкә дә өзүнү дә унудур.

д) Бәзиләри ајәдәки “фасилә” сөзүнү фасилә гүдрәти кими мәналандырыр вә дејирләр ки, - билин ки, Аллaһ инсaнлa oнун гəлби aрaсынa ҝирəр – ајәсиндә мәгсәд будур ки, инсан өз ишләриндә фикирләшир вә гәрара алыр ки, бир иши ҝөрсүн. Сонра Аллаһ-таала ону пешман едир вә о иши ҝөрмәсинин вә ја һәјата кечирмәсинин гаршысыны алыр.[14]

   Бу мәна, тәхминән орта сәвијјәлидир. Лакин, әҝәр бизим ајәјә ујғун әгли дәлилимиз вә тәсдиг едән диҝәр дәлилләримиз дә олса, ајәнин “Аллaһ инсaнлa oнун гəлби aрaсынa ҝирəр” – мәнасындан әл чәкмәјимиз дүзҝүн олмазды. Она ҝөрә ки, һәдисләрә ујғун олараг әгл дә тәсдиг едир ки, инсан диҝәр мүмкүн варлыглар кими бир нөв ичи бош мәхлугдур. (Јәни, һәмишә өзү илә руһу арасында бир нөв бошлуг вар. тәр.) Неҹә ки, мәрһум Кулејни (рәһмәтуллаһ) бу мәтләби рәвајәтләрин бириндә бәјан едир. Имам Казимдән (әлејһиссалам) нәгл олунур: “ Аллаһ-таала Адәм өвладыны ичи бош хәлг етмишдир.”[15]

   Әҝәр инсан ичи бошдурса, јәни, өзү илә нәфси арасында фасилә варса, Һаггын онунла өзү арасында фасилә салмасы тәбиидир. Демәли, Аллаһ-таала һамыја јахындыр вә Аллаһын јахын олмасы Онун бүтүн сифәтләри илә бирҝә олмасыны тәләб едир, чүнки, Онун сифәти һәм дә Онун затыдыр.[16] Бунунла да, заты сифәтләрин тәсириндән фели сифәтләр дә өз тәсирини ҝөстәрмәлидир.[17] -–

        Бу фасиләнин тәсирләри:

1.Билирик ки, һәр бир фасилә салан өзүнүн ики тәрәфинә о ики тәрәфин бири диҝәринә нисбәтдә даһа јахындыр. Бәс, инсан Аллаһ-тааланы даһа тез вә өз гәлбиндән јахшы таныјыр вә һүзури елми илә Аллаһын варлығыны дәрк едир. Нәтиҹәдә, һидајәт јолуну танымагла зәлаләтә дүшмүр, һагга дәвәт едәнләрин төвһид чағырышыны гәбул едир вә бу мәсәләдә үзр ҝәтирмәјә бәһанә тапмыр;

  2. Аллаһ-таала инсанын гәлбинә онун өзүндән чох аҝаһдыр. Она ҝөрә дә инсан һаггы илк чағырышда гәбул етмәлидир вә бу јолда тәрәддүд едә билмәз. Она ҝөрә дә һаггы дил вә гәлблә гәбул етмәли, иманыны һәјатда әмәли илә тәсдиг етмәлидир.  

  3. Инсана нисбәт верилән јахшы сифәтләр Аллаһ-таалаја васитәсиз нисбәт верилир. Бәс, әҝәр инсан өз батини вә фитрәти илә ујғун олан јахшы сифәтләрин онда заһир олмасына мәғрур олурса вә бу јахшылыглары өзүндән билирсә, әслиндә бу онун ҹаһиллијинин сон мәртәбәсидир.[18]  Инсанын өз гәлбинә һәгиги маликијјәтә малик олмасы иддиасы, өзүнү мүстәгил вә мүтләг гүдрәт саһиби билмәси, онун наданлығынын әламәтидир.

  4. Аллаһ-таала һәр заман истәсә инсаны гәлбинин бәһрәсиндән мәһрум едә биләр. Демәли, инсан һеч дә һәмишә ондан баш вермиш ҝүнаһларын јујулмасына мүвәффәг ола билмәз. Она ҝөрә дә инсан Аллаһын итаәтинә вә ваҹибатларынын јеринә јетирилмәсиндә тәләсмәлидир.[19]

  5. Бу фасилә, Аллаһ-тааланын һәр јерә вә бүтүн варлыглара әһатәсинин олдуғуну вә һәр јердә һазыр олдуғуну  билдирир. Гүдрәт вә тофиг Ондандыр. Руһун вә әглин дә фалијјәти Онун әлиндәдир. Демәли, инсан һеч бир шеји Аллаһ-тааладан ҝизләдә билмәз. Әксинә, бүтүн ишләриндә вә бүтүн һалларда Ондан көмәк истәмәлидир вә Ондан башгасына тәрәф ҝетмәмәлидир.[20]

  Сонда ики рәвајәтлә бәһсимизи баша чатдырырыг. Ибн Һишам имам Садигдән (әлејһиссалам) нәгл едир ки, гејд олунан ајәдә мәгсәд будур ки, Аллаһ-таала һеч кимә һаггы батил етмәк үчүн истифадә етмәк истәдији елми вермәз.[21] Диҝәр рәвајәтдә јенә дә имам Садигдән (әлејһиссалам) нәгл олунур: “Инсан гулағы, ҝөзү, әли вә һисси илә иш ҝөрүр. Амма елә ки, бир иш инсана тәрәф ҝәләндә гәлби о иши ҝөрмәкдән чәкинирсә, баша дүшүр ки бу иш һагг дејил.”[22]

Даһа чох мүталиә үчүн мәнбә:

   1.Тәбатәбаи, Мәһәммәд Һүсејн, тәфсир Әл-Мизанын тәрҹүмәси, 9-ҹу ҹилд, Әнфал сурәси, 24-ҹү ајә.

2. Гираәти, Мөһсин, Тәфсир Нур, 4-ҹү ҹилд, 9-ҹу ҹилд, Әнфал сурәси, 24-ҹү ајә.

3. Субһани, Ҹәфәр, Мәншур ҹавид Гуран, сәһ-295.

4. Мәкарим Ширази, Насир, Тәфсир нүмунә, 1-ҹи ҹилд, сәһ-89.