مرفوع: حدیثی است که از وسط، یا آخر سند آن یک راوی یا بیشتر افتاده باشد، ولی با تصریح به لفظ "رفع".
مرسل: حدیثی است که دچار ارسال و حذف اسناد باشد، اعم از این‌که همه راویان یا شماری از آنان حذف شده باشند.
موقوف: به روایتی که سلسله سند آن به صحابی پیامبر(ص) یا مصاحب امام(ع) منتهی شود، موقوف می‌گویند.
مقطوع: به روایتی که سلسله سند آن به یکی از تابعان منتهی شود، مقطوع می‌گویند. این اصطلاح بیشتر در روایات اهل‌سنت رایج است. حدیث مقطوع؛ مانند موقوف به رغم اتصال سند از نظر محدثان شیعه فاقد حجیت است.
بیشترین کاربرد این اصطلاحات در فقه است؛ جهت پی بردن به صحت و سقم روایات، برای استخراج احکام شرعی از روایات معصومان(ع).
محدثان و راویان، احادیث را از جنبه‌های مختلف به چند دسته تقسیم کرده‌اند که اساسی‌ترین و پر کاربردترین تقسیم آن، تقسیم چهارگانۀ: صحیح، حسن، موثق و ضعیف است. این احادیث چهارگانه اصطلاحات مشترک دارند؛ نظیر مشهور، غریب، مجمل، مبین و... که بر تمام روایات صحیح، حسن، موثق و ضعیف صادق است. اما اصطلاحاتی؛ مانند موقوف، مقطوع، مرسل و... از جمله اصطلاحات مخصوص خبر ضعیف هستند. در این اصطلاحات برخی ناظر به انقطاع سند و برخی دیگر ناظر به اتصال آن هستند.
الف) اصطلاحات سندی ناظر به انقطاع سند
از آن‌جا که انقطاع سند مى‌تواند از آغاز، یا وسط، یا آخر سند و به صورت حذف یک راوى، یا بیشتر باشد، براى هر نوع از انقطاع سند، اصطلاح خاصى وضع کرده‌اند که ما در این‌جا به تناسب پرسش به دو مورد آن اشاره می‌کنیم:
- مرفوع: حدیث مرفوع، حدیثی است که از وسط، یا آخر سند آن یک راوی یا بیشتر افتاده باشد، ولی با تصریح به لفظ "رفع"؛ مانند این‌که بگوید: روى الکلینى، عن على بن ابراهیم، عن ابیه، رفعه الی ابى عبدالله(ع) که در این سند، میان پدر على بن ابراهیم قمى؛ یعنى ابراهیم بن هاشم، تا امام صادق(ع) یک یا چند راوى حذف شده و به لفظ "رفع" نیز تصریح شده است.
گاهی نیز مرفوع به حدیثی گفته می‌شود که در آن قول یا فعل و یا تقریری به معصوم(ع) نسبت داده شود، اعم از این‌که سند آن، مقطوع، مرسل یا غیر اینها باشد.
صاحب کتاب علم حدیث می‌گوید: آیت الله مامقانی(ره) معتقد است، اگرچه این کلمه(مرفوع) در معنای دوم بیشتر به کار برده می‌شود، اما استعمال آن در معنای اول، در کتب فقه شایع‌تر است.[1]
مرسل: مرسل از ریشه "ارسل الدابه" به معنای برداشتن قید و بند از چهارپا آمده است، گویا در حدیث مرسل با حذف سند قید ربط حدیث برداشته شده است.
مرسل دو اصطلاح دارد:
یک. معنای عام؛ و آن هر حدیثی است که دچار ارسال و حذف اسناد باشد، اعم از این‌که همه راویان یا شماری از آنان حذف شده باشند. مرسل به این معنا شامل اصطلاح نخست مرفوع؛ یعنی حدیث منتسب به معصوم، موقوف(روایت صحابی)، مقطوع(روایت تابعی)؛ معلق(حذف آغاز سند)، منقطع(حذف یک راوی از وسط سند) و معضل(حذف بیش از یک راوی از وسط سند) می‌شود.
دو. معنای خاص؛ مرسل به این معنا حدیثی است که تابعی بدون ذکر واسط(صحابی) از پیامبر اکرم(ص) نقل کند؛ مانند این‌که سعید بن مسیب که از تابعان است، بگوید پیامبر(ص) چنین فرموده است.[2] مفهوم متداول این اصطلاح همان معناى نخست است.
ب) اصطلاحات سندی ناظر به اتصال سند
موقوف: به روایتی که سلسله سند آن به صحابی پیامبر(ص) یا مصاحب امام(ع) منتهی شود، موقوف می‌گویند. روایت موقوف به دلیل اعتبار صحابه در بسیاری از موارد از نگاه اهل‌سنت حجت است؛ اما محدثان شیعه روایت موقوف را تنها زمانی که صدور آن از طریق قراین از معصوم(ع) ثابت شود، حجت می‌دانند.
مقطوع: به روایتی که سلسله سند آن به یکی از تابعان منتهی شود، مقطوع می‌گویند. این اصطلاح بیشتر در روایات اهل‌سنت رایج است. حدیث مقطوع مانند موقوف به رغم اتصال سند، از نظر محدثان شیعه فاقد حجیت است. در حقیقت مقطوع همان موقوف است، منتها از تابعی و یا کسی که در حکم او است؛ مانند مصاحبین و یا تابعین مصاحبین ائمه(ع) روایت کند، نه از صحابی. بدیهی است این‌گونه اقوال و افعال، عدم انتسابش به معصوم روشن‌تر و وضعش از موقوف بدتر خواهد بود.[3]
بیشترین کاربرد این اصطلاحات در فقه است؛ برای این‌که فقها بتوانند صحت و سقم روایات را در انتساب به معصوم(ع) تشخیص دهند، تا بتوانند به گفته‌های راویان اعتماد کرده و احکام فقهی را از روایات معصومان(ع) استخراج کنند.
[1] قربانی، زین العابدین، علم حدیث و نقش آن در شناخت و تهذیب حدیث، ص 114، قم، انصاریان، چاپ دوم، 1416ق.
[2]. مقباس الهدایه، ج 1، ص 338- 341، به نقل از، نصیری، علی، آشنائی با علوم حدیث، ص 187، قم، مرکز مدیریت حوزه علمیه قم، چاپ ششم، 1386.
[3]. مقباس الهدایه، ص 47، به نقل از، علم حدیث و نقش آن در شناخت و تهذیب حدیث، ص 124.