کد سایت
fa79070
کد بایگانی
96484
نمایه
بارور کردن ابر و تولید باران مصنوعی و نقد آیه 69 سوره واقعه
طبقه بندی موضوعی
تفسیر
خلاصه پرسش
آیاتی وجود دارد که جابجایی ابرها و نزول باران و تقسیم آبها به شور و شیرین را در حیطه قدرت خدا میداند. اما امروزه با دانش روز ابرها بارور شده و در جای دلخواه میبارند! آب شور تبدیل به شیرین میشود و ...! آیا این پیشرفتها، آن آیات را به چالش نمیکشد؟!
پرسش
خداوند در قرآن میفرماید: شما نازل کننده باران هستید یا ما؟! در حالیکه امروز با پیشرفت علم، باران مصنوعی تولید میکنند، آیا این میتواند این آیه را به چالش بکشد؟!
پاسخ اجمالی
اگر بشر امروز به دانش و تواناییهایی در زمینه علوم طبیعی دست یافته است، این نمیتواند ربوبیت پروردگار را زیر سؤال ببرد؛ چون زمینه گفتار در این آیات آن نیست که بخواهد تأثیر عوامل و اسباب را انکار کند، بلکه میخواهد بگوید؛ آیا تأثیر این اسباب از خود آنها است و یا از خدا؟! و اثبات کند که اگر اسباب طبیعى و مصنوعی سببیت و تأثیرى دارند، خدا این توانایی را به آنها داده، و خود اسباب را هم خدا آفریده است و هر لحظه که بخواهد میتواند هم اسباب طبیعی و هم اسباب ساخت بشر را بیتأثیر کند؛ زیرا سر نخ تمام اثرها و مؤثرها به خدا منتهى میگردد. از همین رو است که خدا زراعت، کشتیرانی و اموری از این دست را که با استفاده از دانش همان زمان نیز در دسترس بود، به خود نسبت میدهد.
پاسخ تفصیلی
این نوع پرسشها ممکن است نسبت به برخی دیگر از آیات قرآن هم مطرح شود؛ لذا در یک پاسخ کلی باید گفت؛ خدای متعال در این آیات به دنبال آن نیست که بگوید بشر هیچ استعداد و توانایی ندارد، بلکه میخواهد از طریق طبیعت نقش خود را در جهان هستی به رخ منکران کشیده و نشانههای الهی را به مردم گوشزد کند؛ لذا در اینگونه موارد هیچ نقصی بر این آیات وارد نمیشود. اگر بشر امروز به دانش و تواناییهایی در زمینه علوم طبیعی دست یافت، این نمیتواند ربوبیت پروردگار را زیر سؤال ببرد؛ چون زمینه گفتار در این آیات آن نیست که بخواهد تأثیر عوامل طبیعى را انکار کند، بلکه میخواهد بگوید؛ آیا تأثیر این اسباب از خود آنها است و یا از خدا است؟ و اثبات کند که اگر اسباب طبیعى سببیت و تأثیرى دارند، خدا این توانایی را به آنها داده، و خود اسباب را هم خدا آفریده است؛ یعنی اسباب و عواملى که این اسباب را پدید میآورند، هم خودشان و هم اثرشان آفریده خدا هستند، و سر نخ تمام اثرها و مؤثرها به خدا منتهى میگردد.[1] و آیاتی، نظیر «أَ أَنْتُمْ أَنْزَلْتُمُوهُ مِنَ الْمُزْنِ أَمْ نَحْنُ الْمُنْزِلُونَ»،[2] در صدد بیان همین مطلب است.
البته دانشمندانی که توانستند چنین خدمتی را به بشر ارائه دهند که مثلاً ابر را بارور کنند، و از آن باران تولید کنند، یا دستگاههایی بسازند که املاح آب شور را گرفته و آب شیرین تحویل دهند، چنین ادعایی ندارند که دیگر ربوبیت الهی تعطیل شده است! اگر هم چنین تصوری داشته باشند، باز ضرری به جایی نمیزند؛ چون خود انسان، اقیانوسها و ابرها و ... همه مخلوق پروردگاری هستند که اینها را آفرید، و بسیاری از این فعل و انفعالات در عالم طبیعت چه در به وجود آمدن و چه در جلوگیری و دفع، از قدرت بشر خارج بوده و تحت کنترل پروردگار جهانیان است.
به عنوان مثال خداوند در آیه 63و 64 سوره واقعه میفرماید: «أَ فَرَأَیْتُمْ ما تَحْرُثُونَ، أَ أَنْتُمْ تَزْرَعُونَهُ أَمْ نَحْنُ الزَّارِعُونَ».
"حرث" مصدر فعل "تحرثون" به معناى کار کردن در زمین، یعنى شخم و پاشیدن بذر است.
یعنی آیا این شمایید که این بذر را میرویانید و رشد میدهید، به حدى که تبدیل به دانه شود؟ یا کار شما تنها افشاندن تخم و بذر است، و ما افشانده شما را میرویانیم و رشد میدهیم، تا به حدى که کامل شود و محصول دهد. و اگر اراده ما نبود که به شما روزى دهیم، و زراعت را به ثمر برسانیم، میتوانستیم آنرا قبل از به ثمر رسیدن بخشکانیم، و با وزش بادها خرد و متلاشى کنیم و چیزى برایتان باقی نگذاریم، آن وقت تعجب میکردید، و از آفتى که به زراعتتان رسیده افسوس میخوردید، و ماجرا را براى یکدیگر بازگو نموده، میگفتید: «إِنَّا لَمُغْرَمُونَ»،[3] براستى در غرامت و خسارت سنگینى واقع شدیم، مالمان از دست رفت، و وقتمان تلف شد، و زحماتمان به هدر رفت: «لَوْ نَشاءُ لَجَعَلْناهُ حُطاماً فَظَلْتُمْ تَفَکَّهُونَ».
این آیه در حقیقت روى این مسئله تأکید دارد که انسان هیچ نقشى در مسیر نمو و رشد گیاهان، جز برخی فعالیتهای مبتنی بر دانش تجربی ندارد. و اگر خداوند بخواهد این زراعت را تبدیل به یک مشت کاه درهم کوبیده کند، میتواند؛ از اینرو است که پیامبر اکرم(ص) فرمود: «لا یقولن احدکم زرعت و لیقل حرثت»؛[4] کسی از شما نگوید که من زراعت کردم، بلکه بگوید بذر افشاندم و کاشتم؛ چرا که این خداوند است که میرویاند و محصول میدهد: «فان الزارع هو اللَّه».[5]
درست است که انسان امروز میتواند آب شور را شیرین کند، اما خدا هشدار میدهد که اگر بخواهیم میتوانیم تمام آبهای شیرین را تلخ و غیر قابل نوشیدن کنیم! [6]
ساخت و حرکت کشتی با استفاده از دانش پیشینانی بوده که بسیار قبل از نزول قرآن میزیستند. اما خداوند بارها و بارها این صنعت را به خود نسبت داده و امکان از کارانداختن و غرقکردن آن را نیز گوشزد میکند.[7] و ... .
به همین دلیل، اگر امروزه بشر توانسته به برخی پیشرفتها در استفاده بهینه از طبیعت دست یابد، چیزی تغییر نکرده و در حقیقت این آیات تذکری است که انسانها بدانند پیدایش مواد اولیه، عناصر و موجوداتى که از موادّ و عناصر تشکیل شدهاند، به دست بشر نبوده، چنانچه برخی چنین گمان میکنند که اختراعات و صنایع دست بشرى که مردم این زمان را به خود مشغول نموده، یک قدرت خلاقیّت در آنها به کار برده شده است. اما انسان خردمند میداند که فقط هنر مخترعان صنایع، بعد از زحمات بسیاری که چه خود آنان متحمل گردیده و چه در اثر کوشش مردمان پیش از آنها به دست آمده، این است که به تجربه و آزمایش بسیار به بعض خواصّ و آثارى که خالق متعال در نهاد این مواد قرار داده پیبردهاند، و در آن عمل نموده و به کار بستهاند. در صورتى که خود آنها و آنچه در آن عمل میکنند، مخلوق و آفریده شده حق تعالى میباشند. چنانچه قرآن کریم میفرماید: خدا هم خودتان و هم آنچه میسازید را آفریده است! «وَ اللَّهُ خَلَقَکُمْ وَ ما تَعْمَلُونَ».[8] تمام این اختراعات و انکشافات اندک از آن چیزى است که در طبیعت وجود دارد، اصل صنایع و اختراعات امروزه تقلید ناقصى است، از بعض موجوداتى که قادر متعال در این جهان پهناور پدید آورده است. مثلاً اختراع هواپیما میتواند الهام گرفته از پرندگان باشد که میلیونها سال است در هوا در حال پروازند. انسان امروزی حتّى اگر بتواند رباتی بسازد که بیشتر تواناییهای آدمیان را داشته و در مواردی برتر از آنان هم باشد، باز نمیتواند با خالق هستی به رقابت برخیزد؛ چرا که غیر از حق تعالى کسى به این قوه خلاقیت نخواهد رسید که بتواند چیزى را از عدم به وجود آورد، بلکه هنر انسانها این است که تنها به خواصّ و آثارى که در طبیعت پنهان شده، پی میبرند؛ یعنى میفهمند که مواد را اگر به طرز خاصّى با هم ترکیب نمایند، داراى چه اثرى میگردد، لکن خلقت مواد و آثارى که در آن نهفته است، به دست آنها نیست؛ نه ذرهاى را میتوانند از نیستى به هستى آرند، و نه از هستى به نیستى ببرند.
و خلاصه اینکه آنان فقط علت مُعِدّه و صورى و عرضى مخترعات خود میباشند، نه علت فاعلى و علت موجده، بلکه فقط خدای تعالی است که مُبدأ و پدید آورنده موجودات است.[9]
بنابر این، این تأثیر اندک انسان در طبیعت، نه به کلیت این آیات ضرر میزند، و نه در ربوبیت پروردگار خللی ایجاد میکند. و همانگونه که در آیه 64 سوره واقعه خواندیم، مشخص است که حتی در زمان نزول آیه، کشاورزان در زراعت محصولات کشاورزی بیتأثیر و یا کم تأثیر نبودند. با این وجود خدا زراعت را به خود نسبت میدهد، بر این اساس، اگر انسان حتی بتواند با روشهای جدید ابر را بارور کند و باران تولید نماید، اگر اراده الهی پشت سرش نباشد، نه انسان میتواند دست به چنین اختراعاتی بزند، و نه اختراعات او میتواند درست عمل کند و به ثمر بنشیند!
البته دانشمندانی که توانستند چنین خدمتی را به بشر ارائه دهند که مثلاً ابر را بارور کنند، و از آن باران تولید کنند، یا دستگاههایی بسازند که املاح آب شور را گرفته و آب شیرین تحویل دهند، چنین ادعایی ندارند که دیگر ربوبیت الهی تعطیل شده است! اگر هم چنین تصوری داشته باشند، باز ضرری به جایی نمیزند؛ چون خود انسان، اقیانوسها و ابرها و ... همه مخلوق پروردگاری هستند که اینها را آفرید، و بسیاری از این فعل و انفعالات در عالم طبیعت چه در به وجود آمدن و چه در جلوگیری و دفع، از قدرت بشر خارج بوده و تحت کنترل پروردگار جهانیان است.
به عنوان مثال خداوند در آیه 63و 64 سوره واقعه میفرماید: «أَ فَرَأَیْتُمْ ما تَحْرُثُونَ، أَ أَنْتُمْ تَزْرَعُونَهُ أَمْ نَحْنُ الزَّارِعُونَ».
"حرث" مصدر فعل "تحرثون" به معناى کار کردن در زمین، یعنى شخم و پاشیدن بذر است.
یعنی آیا این شمایید که این بذر را میرویانید و رشد میدهید، به حدى که تبدیل به دانه شود؟ یا کار شما تنها افشاندن تخم و بذر است، و ما افشانده شما را میرویانیم و رشد میدهیم، تا به حدى که کامل شود و محصول دهد. و اگر اراده ما نبود که به شما روزى دهیم، و زراعت را به ثمر برسانیم، میتوانستیم آنرا قبل از به ثمر رسیدن بخشکانیم، و با وزش بادها خرد و متلاشى کنیم و چیزى برایتان باقی نگذاریم، آن وقت تعجب میکردید، و از آفتى که به زراعتتان رسیده افسوس میخوردید، و ماجرا را براى یکدیگر بازگو نموده، میگفتید: «إِنَّا لَمُغْرَمُونَ»،[3] براستى در غرامت و خسارت سنگینى واقع شدیم، مالمان از دست رفت، و وقتمان تلف شد، و زحماتمان به هدر رفت: «لَوْ نَشاءُ لَجَعَلْناهُ حُطاماً فَظَلْتُمْ تَفَکَّهُونَ».
این آیه در حقیقت روى این مسئله تأکید دارد که انسان هیچ نقشى در مسیر نمو و رشد گیاهان، جز برخی فعالیتهای مبتنی بر دانش تجربی ندارد. و اگر خداوند بخواهد این زراعت را تبدیل به یک مشت کاه درهم کوبیده کند، میتواند؛ از اینرو است که پیامبر اکرم(ص) فرمود: «لا یقولن احدکم زرعت و لیقل حرثت»؛[4] کسی از شما نگوید که من زراعت کردم، بلکه بگوید بذر افشاندم و کاشتم؛ چرا که این خداوند است که میرویاند و محصول میدهد: «فان الزارع هو اللَّه».[5]
درست است که انسان امروز میتواند آب شور را شیرین کند، اما خدا هشدار میدهد که اگر بخواهیم میتوانیم تمام آبهای شیرین را تلخ و غیر قابل نوشیدن کنیم! [6]
ساخت و حرکت کشتی با استفاده از دانش پیشینانی بوده که بسیار قبل از نزول قرآن میزیستند. اما خداوند بارها و بارها این صنعت را به خود نسبت داده و امکان از کارانداختن و غرقکردن آن را نیز گوشزد میکند.[7] و ... .
به همین دلیل، اگر امروزه بشر توانسته به برخی پیشرفتها در استفاده بهینه از طبیعت دست یابد، چیزی تغییر نکرده و در حقیقت این آیات تذکری است که انسانها بدانند پیدایش مواد اولیه، عناصر و موجوداتى که از موادّ و عناصر تشکیل شدهاند، به دست بشر نبوده، چنانچه برخی چنین گمان میکنند که اختراعات و صنایع دست بشرى که مردم این زمان را به خود مشغول نموده، یک قدرت خلاقیّت در آنها به کار برده شده است. اما انسان خردمند میداند که فقط هنر مخترعان صنایع، بعد از زحمات بسیاری که چه خود آنان متحمل گردیده و چه در اثر کوشش مردمان پیش از آنها به دست آمده، این است که به تجربه و آزمایش بسیار به بعض خواصّ و آثارى که خالق متعال در نهاد این مواد قرار داده پیبردهاند، و در آن عمل نموده و به کار بستهاند. در صورتى که خود آنها و آنچه در آن عمل میکنند، مخلوق و آفریده شده حق تعالى میباشند. چنانچه قرآن کریم میفرماید: خدا هم خودتان و هم آنچه میسازید را آفریده است! «وَ اللَّهُ خَلَقَکُمْ وَ ما تَعْمَلُونَ».[8] تمام این اختراعات و انکشافات اندک از آن چیزى است که در طبیعت وجود دارد، اصل صنایع و اختراعات امروزه تقلید ناقصى است، از بعض موجوداتى که قادر متعال در این جهان پهناور پدید آورده است. مثلاً اختراع هواپیما میتواند الهام گرفته از پرندگان باشد که میلیونها سال است در هوا در حال پروازند. انسان امروزی حتّى اگر بتواند رباتی بسازد که بیشتر تواناییهای آدمیان را داشته و در مواردی برتر از آنان هم باشد، باز نمیتواند با خالق هستی به رقابت برخیزد؛ چرا که غیر از حق تعالى کسى به این قوه خلاقیت نخواهد رسید که بتواند چیزى را از عدم به وجود آورد، بلکه هنر انسانها این است که تنها به خواصّ و آثارى که در طبیعت پنهان شده، پی میبرند؛ یعنى میفهمند که مواد را اگر به طرز خاصّى با هم ترکیب نمایند، داراى چه اثرى میگردد، لکن خلقت مواد و آثارى که در آن نهفته است، به دست آنها نیست؛ نه ذرهاى را میتوانند از نیستى به هستى آرند، و نه از هستى به نیستى ببرند.
و خلاصه اینکه آنان فقط علت مُعِدّه و صورى و عرضى مخترعات خود میباشند، نه علت فاعلى و علت موجده، بلکه فقط خدای تعالی است که مُبدأ و پدید آورنده موجودات است.[9]
بنابر این، این تأثیر اندک انسان در طبیعت، نه به کلیت این آیات ضرر میزند، و نه در ربوبیت پروردگار خللی ایجاد میکند. و همانگونه که در آیه 64 سوره واقعه خواندیم، مشخص است که حتی در زمان نزول آیه، کشاورزان در زراعت محصولات کشاورزی بیتأثیر و یا کم تأثیر نبودند. با این وجود خدا زراعت را به خود نسبت میدهد، بر این اساس، اگر انسان حتی بتواند با روشهای جدید ابر را بارور کند و باران تولید نماید، اگر اراده الهی پشت سرش نباشد، نه انسان میتواند دست به چنین اختراعاتی بزند، و نه اختراعات او میتواند درست عمل کند و به ثمر بنشیند!
[1]. طباطبائی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج 19، ص 135، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ پنجم، 1417ق.
[2]. واقعه، 69.
[3]. واقعه، 66.
[4]. طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، مقدمه، بلاغی، محمد جواد، ج 9، ص 337، تهران، ناصر خسرو، چاپ سوم، 1372ش.
[5]. قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لأحکام القرآن، ج 18، ص 218، تهران، ناصر خسرو، تهران، چاپ اول، 1364ش.
[6]. واقعه، 70.
[7]. بقره، 164؛ یونس، 22؛ ابراهیم، 32؛ نحل، 14؛ اسراء، 66؛ حج، 65؛ مؤمنون، 22 و ...
[8]. نساء، 94.
[9]. بانوی اصفهانی، سیده نصرت امین، مخزن العرفان در تفسیر قرآن، ج 12، ص 98- 99، تهران، نهضت زنان مسلمان، تهران، 1361ش.