Please Wait
5949
Шәхсин әмәли илә бирбаша бағлы олмамасындан әлавә, һәр һансы бир кәлами мәсәләнин ән мүһүм хүсусијјәтләриндән бири онун әгли олмасыдыр, амма, шәхсин әмәли илә бирбаша бағлы олмајан һәр һансы мәсәлә әглидирми? Һәр һансы кәлами мәсәләнин әгли олмасы зәруридирми? Үмумијјәтлә, белә бәһсләрдә әглдән мәгсәд нәдир?
Бүтүн бу суаллара ҹаваб вермәкдән өтрү үч мүһүм нөгтәјә диггәт етмәк лазымдыр:
Әввәла: Мәсәләнин сырф әгли олмасы онун кәлами олмасы демәк дејилдир. Ола биләр мәнтиг кими бир елмдә һансыса бир мәсәлә әгли олсун, амма һәмән мәсәлә кәлам елминдә дини мәрифәт бәһсиндә әгли мәсәлә кими истифадә олунмасын.[1]
Икинҹи: Белә бәһсләрдә мәсәләнин әгли олмасындан мәгсәд о истидлалдыр (әсасланмаг) ки, о мәсәләдә ашкар вә ајдан шәриәт дәлили (мәс, Гуран ајәси) вә ја нәгли дәлил олмасын вә әсл мөвзу нәгли дәлилә әсасланмасын.[2] Бу ҹәһәтдән, бәһсимиздә әглдән мәгсәд, сөзүн ҝениш мәнасындадыр. Јәни, мәнтиг вә ја фәлсәфәнин әһатә даирәсинә аид олмаса да нәгли дәлилә әсасланмајан әгл нәзәрдә тутулур.[3]
Үчүнҹү: Кәлам елми јолунун танынмасында дејирләр ки, бу елм ики јолдан, әгли вә нәгли јоллардан бәһрәләнир. Бу мәсәләни нәзәрә алараг, һәр кәлами мәсәләнин әгли олмасы суалы даһа чох әһәмијјәт кәсб едир. Бунунла да, һәр һансы бир кәлами мәсәләнин ән мүһүм хүсусијјәтләриндән бири онун әгли олмасы гануну зеһнләрдә тәрәддүдә дүчар олур.
Ҹаваб будур ки, кәлам елминдә әсл һәдәф мүхалифләрин һүҹумларынын мүгабилиндә гәбул олунмуш дини етигадлары мүдафиә етмәкдир. Бу да диндә әсас кими гәбул олунмуш нәгли дәллләрә әсасланмамыш мүмүкүн дејил. Әгл бу бәһсдә, сөзүн ҝениш мәнасында мүхтәлиф тәфәккүрләр арасында мүштәрәк васитә кими истифадә олунур. Бу сөз о мәнада дејил ки, бүтүн мөвзуларда һәр бир кәлами бәһсдә васитәсиз олараг әгли бирбаша һаким верәк. Һәмчинин, һеч дә белә дејил ки, бүтүн кәлами мәсәләләрдә әгли бүтүнлүклә кәнара гојмуш олаг. Бәзән ола биләр ки, һәр һансы бир кәлами мәсәләдә бир нечә васитә илә әглә истинад етмәк олар. Бәзи мөвзуларда исә әввәлдә вә заһирдә дәлилимиз нәгли дәлилдир. Әслиндә о нәгли дәлил бир әгли дәлилә әсасланыб. Бу ҹәһәтдән, бүтүн калами мәсәлләр сонда әгли дәлилә әсасланыр. Бәс, кәлами мәсәләләрин ән мүһүм хүсусијјәтләриндән биринин мәсәләнин әгли олмасы, гәбул олунан вә ағыла сыған бир мәсәләдир. Диҝәр ҹәһәтдән, шүбһәсиз һәр һансы бир кәлами мәсәлә үсули вә фигһи мәсәлә дејил. Бунунла да, кәлами мәсәләни белә тәриф етмәк олар:
“Һәр һансы мәсәләнин динә вә диндар шәхсин хариҹдә, шәри вә фигһи ҹәһәтдән әмәли илә бирбаша бағлы олмамасы вә нәгли дәлилә әсасланмајан мәсәлә кәлами мәсәлә адланыр.”
Амма, мәсәләнин фигһи вә ја үсули олмамасы һансы мәнададыр? Бу мәсәләјә ҹаваб тапмагдан өтрү билмәк лазымдыр ки, мүҹтеһид һәр һансы бир фигһи мәсәләни әлә ҝәтирмәкдән өтрү әввәлҹә бир сыра мүгәддимат бәһсләри бир-бири илә ујғунлашдырыр вә бу мәрһәләдән сонра һансыса бир фигһи һөкмү әлә ҝәтирир. Белә гијас (һөкм әлә ҝәтирмәк мәрһәләсинә) фигһ елминдә, “истинбат гијасы” адланыр.[4]
Фәгиһин шәри һөкмү әлә ҝәтирмәкдән өтрү истифадә етдији мүгәддимат мәрһәләси ики гисмдир:
1. Фигһин бир вә ја бир нечә бөлмәсинә аид олан мүгәддимәләр. Белә мүгәддимәләр адәтән “хүсуси үнсүрләр” вә ја, “фигһи үнсүрләр” адланыр. Неҹә ки, “салат” кәлмәси, намаз вә ја дуа мәнасында бәзи рәвајәтләрдә намаз бөлүмүндә вә бу кими диҝәр бөлмәләрдә дә истифадә олуна биләр.
2. Фигһин хүсуси бөлмәјә мәхсус олмајан мүгәддимәләр. Белә мүгәддимәләри фигһ елминдә, “мүштәрәк мүгәддимәләр”, “мүштәрәк үнсүрләр” вә ја, “үсули мүгәддимәләр” адланыр. Мәсәлән, “сөзүн әмр формасы заһирдә ваҹиблијә” дәлаләт едир. Јахуд, “тәк хәбәр һөҹҹәтдир”.
Бүтүн бу изаһлары нәзәрә алараг бизим тәриф етмәк истәдијимиз кәлами мәсәлә бундан ибарәтдир:
“Һәр һансы мәсәләнин бирбаша динә вә мүкәлләф шәхсин әмәлинә бағлылығы олмајан, истинбат гијасында мүштәрәк үнсүр кими, јәни, көклү вә ја хүсуси үнсүр, јәни, фигһи үнсүр кими истифадә олунмајан вә сөзүн ҝениш мәнасында әгили јолла истифадә олунан мәсәләјә кәлами мәсәлә адланыр.”[5]
Даһа чох мүталиә үчүн бах:
Мәһди Һадави Теһрани, Мәбани калами иҹтиһад, мүәссеји фәрһәнҝи Ханеји хирәд, Гум, чап әввәл, 1377.
[1] Мәнтиг дили илә десәк мәсәләнин кәлами олмасы әгли олмасындан хассдыр.
[2] Беләликлә, әгли дәлил, һәр нөв гијаси (ахатарышла әлә ҝәлән), истиграи (експериментал) вә тәҹрүби дәлилләрә аид олур.
[3] Биринҹи вә икинҹи нөгтәләрә әсасән ајдын олур ки, мәсәләнин кәлами олмасы илә әгли олмасы арасында сөзүн хүсуси мәнасында үмум вә хүсус мин вәҹһ (бир ҹәһәтдән үмуми, диҝәр ҹәһәтдән исә хүсуси) мәнасындадыр.
[4] Гејд етмәк лазымдыр ки, бу бәһсдә гәбул едилән гијас (мүгајисә илә дәлил әлә ҝәтирмәк), Әһли-Бејт (әлејһимуссалам) мәктәбиндә мүхалифәт олунан гијасла фәрг едир. Бу гијас, мәнтиги бир дәлилдир ки, әслиндә бизи фигһи бир һөкмә апарыб чыхарыр. Амма, гәбул едилмәјән гијас, мәнтигдәки тәмсилдир ки, онун васитәси илә шәри һөкмә јетишмәк истәјирләр. Она ҝөрә дә бу ики гијас дәлилини гатышдырмамагдан өтрү гәбул едилмиш гијасдан “истинбат гијасы” кими ад апарылыр. Нүмунә үчүн, мүҹтеһид рәвајәтлә растлашыр ки, онда “сәлли” кәлмәси сөзүн әмр фомасында ишләнмишдир. О, гејд едир: “сәлли” (намаз гыл!) кәлмәси сөзүн әмр формасы олуб заһирдә “ваҹиб” мәнасыны верир. Беләликлә, намазын гылынмасы ваҹибдир.
[5] Мәһди Һадави Теһрани, Мәбани калами иҹтиһад, сәһ-22-24.