Please Wait
5967
İslam iqtisad sistemində bazarda qiymət istehsal-tələbat əsasında təyin olunur, lakin bu bazar hökumətin dəyişkən, şəriətin isə sabit qanunları tərəfindən məhdudlaşdırılır və dövlət tərəfindən ona nəzarət edilir. Əlbəttə, əgər dövlət müəyyən hallarda xüsusi bir qiymət təyin edilməsinin islam və müsəlmanların mənafeyini təmin etdiyini ayırd edərsə, onlara qiymət qoya bilər.
İslamın iqtisad əsaslarından biri azad iqtisadiyyatlar. İslam nəzərindən hər bir fərd islami qayda-qanunlara və hüdudlara riayət etməklə istədiyi iqtisadi fəaliyyət növlərində çalışa bilər. Buna əsasən, islam nəzərindən iqtisadi fəaliyyətlər sahəsində ilkin prinsip azadlıq olsa da, bu azadlıq bəşərin səadətə, həqiqi kamala çatması üçün ilahi çərçivədə məhdudlaşır. Bu, tamamilə əqli və məntiqi bir işdir. Çünki azadlıq nəticəsində insan özünün bəyənilən inkişafına nail ola bilər. Bəşər əksər hallarda özünün həqiqi və gerçək məsləhətlərini təyin etməkdə aciz olur, yalnız qısa müddətli mənfəətini fikirləşir, uzunmüddətli mənfəətindən qafil olmağına səbəb olan tamahkarlıq və hərisliyə qapılır. Əgər ilahi hidayət və şəriət qanunları tərəfindən onun azadlığına düzgün istiqamət verilməzsə, həqiqi səadət imkanlarının məhv olmasından, başqalarının mənafeyini ələ keçirməyə səy etməsindən və mənəvi işlərə daha artıq diqqətsiz olmasından başqa bir nəticəsi olmayacaqdır. Buna görə də islam nə sosializmdə olduğu kimi iqtisadı azadlıqla tamamilə müxalifət edərək onu bəşər cəmiyyətinin vəziyyətinə zərərli hesab edir, nə də kapitalizm kimi qeydsiz-şərtsiz azadlıq təqdim etməklə insanların fəsada çulğalaşmasına şərait yaradır. Əksinə, Şəhid Sədrin təbirinə uyğun olaraq, İslam dini bu iksinin arasında orta mövqe seçmişdir; o, azadlığı tənzimləyir, onu lazımsız şeylərdən təmizləyir və onu insanların məsləhəti və xeyri üçün bir vasitəyə çevirir.[1] Kapitalizm iqtisadiyyatında bazar qiymətləri istehsal-tələbat qüvvələri əsasında təyin olunur. Kapitalist iqtisadçılarının etiqadına əsasən, əgər insanlar tam azad şəkildə və dövlət tərəfindən heç bir dəxalət və xarici nəzarət olmadan alver etsələr, bu bazarlarda mövcud olan istehsal-tələbat qüvvələri müəyyən bir qiymət təyin edir ki, tələbatçıların istəyi və istehsalçıların qazancını son həddə çatdırır. Maksimal bəhrə kapitalizmin əsas hədəfi olduğuna görə həmin qiymət istənilən və bəyənilən hədəfin təmin olunması meyarı kimi təqdim olunur.
İslam iqtisad sistemində bazar qiymətlərinin təyin olunması istehsal-tələbat qüvvələrinə əsaslandığına baxmayaraq, bu bazar qiymətləri şəriətin sabit və hökumətin dəyişən qanunları vasitəsi ilə və dövlətin nəzarəti ilə həyata keçirilir. Əlbəttə, dövlət müəyyən hallarda hər hansı bir şeyə (əmtəəyə) qiymət təyin olunması ilə islam və müsəlmanların məsləhətinin təmin ediləcəyini ayırd etsə, bu zaman həmin mallara özü qiymət qoya bilər.
Qiymətin bəyənilən olması da müsəlmanların və islamın mənafeyinə, eləcə də qanunlarla həmahəng olmağının meyarına bağlıdır. Buna əsasən, möhtəkirlik nəticəsində qiymətlərin qalxması, yaxud qeyri-qanuni şəkildə idxalat nəticəsində qiymətlərin azalması (bu, daxili istehsala ağır zərbə vurur) heç biri bəyənilən iş deyildir.[2]
Bu nəzəriyyə, yəni xüsusi şəraitlərdə şəriət hakiminin qiymət qoymağa haqlı olması fəqihlərin bir çoxu tərəfindən qəbul olunur. O cümlədən, bu məsələ Şeyx Mufidin “Muqniə” kitabında,[3] Şəhidi Əvvəlin “Lümə” kitabında və Şəhidi Saninin ona yazdığı şərhdə[4], İmam Xomeyninin “Təhriril-vəsilə” kitabında, onun oğlu Ağa Mustafanın həmin kitaba yazdığı şərhdə,[5] Ayətullah Gülpayqaninin “Vəsilətun-nəcat”a yazdığı şərhdə[6] mövcuddur.[7]
[1] “İslamın iqtisadi sistemi və məktəbi”, Məhdi Hadəvi Tehrani, səh. 140-141; Seyid Məhəmməd Baqir Sədr, “İqtisaduna”, səh. 298
[2] “İslamın iqtisadı sistem və məktəbi”, Ustad Məhdi Hadəvi Tehrani, səh 207
[3] Şeyx Mufid, “Əl-muqniə”, səh. 616
[4] Şəhidi Sani, Zeynuddin ibni Əli ibni Əhməd Amili “Ər-rovzətul-bəhiyyə”, yeni çap, 3-cü cild, səh. 299, 1-ci cild, səh. 502; “Məkasib və mətacir” kitabı, məsələ 23
[5] Xomeyni, Seyid Mustafa Musəvi, “Müstənədu təhriril-vəsilə”, 1-ci cild, səh. 483
[6] İsfahani, Seyid Əbul-Həsən, “Vəsilətun-nəcat”, Ayətullah Gülpayqaninin haşiyəsi ilə, 1-ci cild, səh. 17
[7] Qeyd etmək lazımdır ki, bu, elmi bir bəhsdir və təbii olaraq müxtəlif alimlərin bu barədə digər nəzərləri də ola bilər. Buna əsasən, fəqihlərdən bir qrupu inanır ki, heç kəs, hətta məsum imam belə, mallara qiymət qoya bilməz, insanlar qiymət qoymaqda tam azaddırlar. O cümlədən aşağıdakı alimlər bu nəzəri qəbul etmişlər: Şeyx Tusi, “Məbsut”, 2-ci cild səh. 195, “fəslun fi hökmi təs’ir”; İbni İdris Hilli, “Səraye”, 2-ci cild, səh. 239; Əllamə Hilli “Təzkirə”, 1-ci cild, səh. 585; Şeyx Ənsari, “Məkasib”, yeni çap, 4-cü cild, səh. 373.
Mərhum Ayətullah Behcət “Camiul-məsail” kitabında yazır: “Möhtəkir (hökumət tərəfindən) mallarını satmağa məcbur edilir, lakin bir kəs ona qiymət qoya bilməz. Əgər baha satarsa (bu da digərlərinə zərər vurulmasına səbəb olur), ona əmr edilir ki, qiyməti ucuzlaşdırsın və o qədər azaltsın ki, “başqalarına zərər vurmaq” hesab olunmasın. (Baha satmaqda) ona heç bir qiymət təyin edilmədən bu iş görülür. Çünki hər iki tərəfə zərər vurulmasının qabağı alınmalıdır. “Camiul-məsail”, 2-ci cild, səh. 472