Sual verilir ki, məxluqların, xüsusilə insanların arasındakı təfavüt düzgündürmü? Nə üçün Allah-taala birinə ruzi verir, digərini ruzidən məhrum edir?! Birini gözəl, digərini çirkin xəlq edir?! Birini hidayət edir, digərini isə zəlalətə salır?! Bunlar Allahın ədaləti ilə təzadlı deyildirmi?!

Bu suala cavab vermək üçün ilk növbədə ədalətin mənasını araşdırmalıyıq. Bu kəlmə üçün dörd məna deyilmişdir:

1. Müvazinətli olmaq.

Müxtəlif hissə və detalların işlədildiyi və xüsusi bir hədəf, məqsəd üçün nəzərdə tutulan müəyyən bir məcmuəni nəzərə alaq. Belə ki, onda hər bir hissə üçün kəmiyyət və keyfiyyət baxımından müəyyən bir şərait olmalıdır ki, hissələr arasındakı əlaqəyə (müvazinətə) riayət olunsun. Məhz belə olan halda həmin məcmuə uzunmüddətli və əbədi qala, onun xoşa gələn əsərləri zahir ola, onun üçün nəzərdə tutulan rolu ifa edə bilər. Misal üçün, əgər bir cəmiyyət əbədi qalıb davam etmək istəyirsə, gərək mötədil və müvazinətli olsun... İctimai müvazinət cəhətindən zəruri məsələ budur ki, onun xoşa gələn əsərləri, ehtiyaclarının miqdarı nəzərdə alınsın, o ehtiyaclara mütənasib olaraq büdcə və qüvvə sərf edilsin. Məhz belə olan halda “məsləhət” məsələsi irəli gəlir. Burada məsləhət dedikdə məqsəd küllü məcmuənin ehtiyaclarını təmin edə bilən bir məsləhətdir. Belə ki, onda küllü məcmuənin qalıb davam etməsi üçün izlənilən hədəflər diqqət mərkəzində olsun.

Dünya müvazinətli və mötədil bir sistemdir. Əgər müvazinət və mötədillik olmasaydı, əbədi qalmaz, onda nəzm-intizam və hesab-kitab olmazdı.

Bu mənaya olan ədalətin qarşısında zülm yox, “tənasübün olmamağı” dayanır ki, bəhsimizin mövzusundan – ayrı-seçkilik və təfavütlər mövzusundan xaricdir. Tənasüb mənasında olan ədalət bəhsi müvazinətsizliyin, tənasüb və uyğunluğun olmamasının müqabilində dayanmaqla aləm sisteminin məcmusu və küllü nəzərindəndir; lakin zülmün müqabilində olan ədalət bəhsində hər bir fərd və hissə, başqa hissələrdən təcrid olunmuş halda nəzərə alınır.

2. Ədalətin ikinci mənası ayrı-ayrı şəxslərin hüquqlarının təmin və riayət edilməsi, haqq sahibinin haqqının özünə verilməsidir. Zülm – başqalarının hüququnu tapdalayıb zay etmək, onların hüququna təcavüz edib öz ixtiyarına keçirməkdən ibarətdir. Ədalət və zülmün bu mənası bir tərəfdən üstünlüklər prinsipinin əsasındadır, digər tərəfdən də bəşərin zatı xüsusiyyətlərindən nəşət tapır; belə ki, bir sıra etibarı düşüncələrdən istifadə edib müəyyən vacib və qadağan olunmuş məsələlər düzəltməyə, onlardan hüsnü (gözəlliyi) və qübhü (bəyənilməzliyi) çıxarmağa və s. məcbur olur. Bunlar bəşərə məxsus olan işlərdir və Allahın müqəddəs zatına belə şeylərə yol yoxdur. Çünki O, kainatın qeydsiz-şərtsiz malikidir, Onunla müqayisədə heç bir varlığın da hansısa üstünlüyü və irəliliyi yoxdur.

3. Vücud ifazə edilməsində (verilməsində) ləyaqətin riayət olunması və ifazədən mərhum etməmək; Varlıq aləmdəki mövcudlar öz qabiliyyətləri və Allah-taaladan feyzi qəbul etmək baxımından bir-biri ilə fərqlidir. Hər bir varlıq hansı mərtəbədə olursa-olsun, ifazəni qəbul etmək baxımından xüsusi istedada və tutuma malikdir. Mütləq kamal və mütləq fəyyaz olan Allah-taalanın müqəddəs zatı hər bir varlığa onun üçün mümkün olan şeyləri – vücud və kamalı əta edir və onu əsirgəmir.

Hikmət sahibləri inanırlar ki, heç bir varlıq Allah üzərində haqqa malik deyil ki, Allah o haqqı verməklə vəzifəsini yerinə yetirmiş, borcunu ödəmiş olsun. Allahın ədaləti Onun vücud fəzli ilə eynidir.

4. Ədalətin digər mənası bərabərliyin varlığı və hər növ ayrı-seçkiliyin inkar edilməsidir. Əgər məqsəd “ədalət tələb edir ki, heç bir ləyaqətə riayət olunmasın və hər bir şeylə, hər bir şəxslə eyni səviyyədə davranılsın” olsa, bu ədalət eynilə zülmdür. Amma əgər ədalət “bərabər tutum və qabiliyyət zəminində bərabərliyə riayət etmək” mənasına olsa, əlbəttə düzgün mənadır, ədalət belə bir bərabərliyi tələb edir və bu bərabərlik də onun tələbləridir.

Varlıqlar arasında ixtilaf və təfavütlə əlaqədar demək lazımdır ki: onların Allah qarşısında malik olduqları haqq və qəbul etmə ləyaqətinin məfhumu vücudun imkanı, ehtiyac və kamalın vücudu mənasınadır. Hər bir varlıq vücud imkanını, yaxud hər hansı bir növdən olan kamalın imkanını qəbul etməyə səlahiyyətli olsa, Özünün tam fail və ifazəsi, fəyyazlığı vacib olmasının hökmü ilə Mütəal Allah ona vücud və ya kamalı ifazə edir. “Allahın ədaləti” bütün varlıqlar barəsində ümumi feyz, ehsan və bəxşiş hüdudlarının genişliyi mənasınadır. Belə ki, o varlıqlar “vücud” (varlıq) imkanından, yaxud varlıqda kamaldan bəhrələnirlər. Allah-taala da bunların arasında heç bir ayrı-seçkilik qoymur, onları məhrum etmir.[1]

Sual oluna bilər ki, nə üçün Allah-taala bu dünyanı və onun varlıqlarını belə yaratmışdır?! Nə üçün müxtəlif əşyalar qabiliyyət, imkan və istehqaqda (layiq olmaqda) bir-biri ilə fərqlidir? Allah-taalanın işləri və felləri insanların felləri kimi, müəyyən səbəblər üzündən irəli gəlirmi və qərəzlər üzündən yaranırmı? Allahın işlərində də insanların işləri kimi “niyə və nə üçün?” sualları verilir?

Mötəzilə firqəsi Allahın işlərində müəyyən məqsədin izləndiyinə inanır və ğayətin (hədəfin) olduğunu deyirlər. Allah-taalanın Quranda təkrar bəyan olunan “Həkim” sifətini həmin mənaya yozaraq deyirlər ki, Onun da işləri müəyyən hədəfə malikdir, işlərini müəyyən və konkret hədəflər əsasında, ən gözəlini seçib üstünlük verməklə və tam kamil bilik üzərindən əncam verir. Buna əsasən, mövcud quruluş və nizam (sistem) ən gözəl və ən kamil sistemdir, yəni ən gözəl surətdə və mümkün olan ən gözəl şəkildə xəlq olunmuşdur.

Əşairə firqəsi isə Allah-taalanın fellərindəki qərəz (məqsəd) və ğayəti inkar edir və Qurandakı “hikmət”in məfhumunu ədalətə izah edirlər. Onlar deyirlər ki, Allah-taalanın əncam verdiyi hər bir şey hikmətdir, nəinki Allah hikmətli olan şeyləri əncam vermiş olsun. Bu qrupun nəzərindən “Allahın felləri bir sıra məsləhətlər üzündən baş verir” demək səhv sayılır.[2]

Şiə fəlsəfəsi və kəlam məktəbində tövhidlə əlaqədar məsələlərdə bütün nəzəriyyələr tövhid əsasındadır. Buna görə də ğayət (hədəf) və qərəz (məqsəd) məsələsinin feldə (işdə) və faildə (iş görəndə) olan ğayətlərə bölgüsündən sonra, eləcə də Allah-taala barəsində hikmətin məfhumunun “inayət” məfhumuna və əşyaları, onların ğayətlərinə (yaradıldıqları hədəfə) çatdırmaq mənasına olması ilə məsələ aydın olur. İslam həkimlərinin (filosoflarının)  nəzərinə görə hər bir işin ğayəti (hədəfi) vardır və Allah-taalanın müqəddəs zatı küllü ğayətdir, yəni ğayətlərin sonudur. Bütün varlıqlar Ona doğru qayıdır: “Həqiqətən qayıdış yeri yalnız Rəbbinə doğrudur.”[3]

“Dünyanın varlıq sistemi onun zati məsələsidirmi?” sualına cavabda demək lazımdır ki, varlıqların tərtibi və nizamı onların vücudu ilə eynilik təşkil edir və Allah tərəfindən onlara ifazə olunur. Onlara nizam bağışlayan da Allahın vahid bir iradəsidir, amma nəinki, bir iradə ilə onları yaratmış, digər iradə ilə onlara nizam bağışlamış olsun; yəni əgər sistemdən ikinci iradə götürülsə, onların əsl yaranışına təəllüq tapan iradə qalmış olsun. Tuli (biri digərinin davamında olan) nizamdakı varlıqlar elə bir səbəblə yekunlaşır ki, Allah-taalanın iradəsi birbaşa ona təəllüq tapmışdır. Allahın vücuda gətirməklə əlaqədar iradəsi bütün əşyalar və nizamlarla əlaqədar iradəsi ilə eynidir.[4]

Ayrı-seçkilik və təfavütün fərqi: Xilqətdə mövcud olan şey ayrı-seçkilik deyil, təfavütdür. Təfavüt budur ki, bərabər olmayan şəraitlərdə fərq qoyulsun, lakin ayrı-seçkilik odur ki, bərabər olan şəraitlərdə bir-biri ilə eyni olan istedad və qabiliyyətlərdə varlıqların aralarında fərq qoyulmuş olsun. Başqa sözlə desək, ayrı-seçkilik əta edənin tərəfindən, təfavüt isə qəbul edənlərin nahiyəsindəndir. Misal üçün, əgər müəllim bir-biri ilə eyni şəraitdə olan şagirdlərinə müxtəlif qiymətlər versə, bu, ayrı seçkilikdir. Lakin əgər imtahan almaqla, istedad və ləyaqətlərinə əsasən hər şagirdə bir qiymət versə, bu zaman təfavüt hasil olur.[5]

Varlıqların təfavütü onların zatı tələbləridir, səbəb-nəticə qanunundan irəli gəlir. Çünki bütün dünya əvvəldən axıra qədər vahid bir ilahi iradə ilə vücuda gəlmişdir, bəsit olan ayrı-ayrı iradələr səbəbi ilə yox. Quranı-kərim buyurur: “Biz hər bir şeyi müəyyən əndazə və qədərdə yaratdıq, Bizim işimiz birdən başqa deyildir; eynilə bir göz qırpımında baş verir.”[6]

Bu əqidəyə əsasən, yaranış üçün müəyyən və konkret tərtib, xüsusi nizam vardır. Buna görə də səbəb-nəticə qanunu vücuda gəlir, yəni hər bir nəticənin xüsusi səbəbi və hər bir səbəbin də xüsusi nəticəsi vardır. Səbəb-nəticə sistemində hər bir varlığın müəyyən və konkret yeri vardır. Yəni hər bir nəticə müəyyən və konkret bir şeyin nəticəsidir. Buna görə də nəticə öz səbəbindən ayrı düşmür. Misal üçün, insanın vücud səbəbindən heyvan gerçəkləşmir və bunun əksi də doğrudur.

Buna görə də səbəb özünün tamam zatı ilə məlunun baş verməsinin mənşəyidir. Hər bir şey özünə məxsus yerə malikdir və onun öz yerinin başqa yerdə fərz olunması onun zatının əldən verilməsi ilə bərabərdir. Quranı-kərimdə bu məsələyə işarə etmişdir.[7]

Varlıq aləmi müxtəlif hissələrdən təşkil olunan insan vücuduna (varlığına) bənzəyir ki, hər bir hissə özünə münasib olan yerdə qərarlaşmalıdır. Başqa sözlə desək, bu məcmuənin gerçəkləşməsi üçün həm hissələr bir-biri ilə müxtəlif (fərqli) olmalıdır, həm də hər bir şey özünə məxsus yerdə olmalıdır ki, ən gözəl quruluş yaranmış olsun.[8]

Dünyada təfavütün varlığı zəruridir.

Dünyanı məcmu halında nəzərə aldıqda mütləq qəbul etməliyik ki, bu küllü nizamda və ümumi müvazinətdə alçaqlıq-yüksəkliklərin, enişli-yoxuşların, əzab-ləzzətlərin, müvəffəqiyyət və məhrumiyyətlərin hamısı zəruridir. Əgər təfavüt və ixtilaf olmasaydı, onda müxtəlif varlıqlar vücuda gəlməzdi. Dünyanın gözəlliyi və əzəməti, geniş səviyyədə çeşidli və rəngarəng olması da təfavüt və ixtilafların varlığındandır. Çirkinliklər gözəllikləri bəyan edəndir. Çirkinliklərin dünyanın məcmusunun bir hissəsi olmasına və külli nizam onların varlığına bağlı olduğuna görə,  üstəlik gözəlliklərin cilvələndirilməsi və aşkar edilməsi baxımından da onların varlığı zəruridir. Əgər çirkinliklə gözəllik arasında fərq olmasaydı, onda  nə gözəllik, nə də çirkinlik məlum olmazdı. Əgər hamı eyni səviyyədə olsaydı nə hərəkat olardı, nə cazibələr, nə də eşq. Çünki hər bir şeyin eyni səviyyəli olduğu zaman bütün gözəlliklər, yaxşılıqlar, hərəkatlar, həyəcanlar və təkamül aradan gedərdi.

Cahan çün çeşmo xətto xalo əbrust,

Ke hər çizi be caye xiş nikust

Dünya göz, xətt-xal, qaş kimidir,

Ki hər şey öz yerində gözəldir.

Misal üçün, “çirkin və pis bir şeyin filan faydası vardır” sözünün mənası bu deyildir ki, filan şəxs gözəl olması mümkün olan halda məxsusən çirkin yaradılmışdır ki, digərlərinin gözəlliyinin dəyəri məlum olsun və nəticədə “nə üçün bu iş əksinə olmamışdır?!” deyə sual olunsun. Əksinə, onun mənası budur ki, hər bir varlıq özünün mümkün olan kamal və camalından maksimal dərəcədə əldə etməsi ilə eyni zamanda bu ixtilafın (fərqin) ardınca gözəl nəticələr də gəlir. O cümlədən, gözəlliyin dəyər tapması, cazibənin yaranması, hərəkat və s. Bundan əlavə, bütün varlıq aləmi səbəb-nəticə əsasında qurulmuş bir məcmuədir, hər bir nəticə (məlul) özünün məxsus illətinin (səbəbinin) vasitəsi ilə vücuda gəlir və ondan ayrılması qeyri-mümkündür.[9]

Amma nə üçün həyatda bəla və müsibətlərin insanla yanaşı olmasına gəldikdə isə, cavabında demək lazımdır: Bəla və müsibətlərin müxtəlif qisimlər vardır:

1. Bəzi bəlalar insanın çirkin əməl və günahlarının nəticəsidir. İnsan öz əli ilə özünün bədbəxtliyinə şərait hazırlayanda bu kimi bəlaları Allahın öhdəsinə yozmaq olmaz. Belə ki, Qurani-kərim də bu mətləbə işarə edərək buyurur ki, yer üzündə olan fəsad və zülm zalım və sitəmkar insanın əməlinin nəticəsidir və Xaliqə aid edilməməlidir.

2. Bəzilərinin səhlənkarlığı nəticəsində baş verən bəlalar başqalarının həyatına təsir qoyur. Misal üçün, ata və ananın gigiyena məsələlərinə riayət etmədiklərinə görə onlardan xəstə və əlil övlad dünyaya gəlir. Bu qisim bəlaları da Allahın öhdəsinə qoymaq yanlışdır.

Əvvəldə işarə edildiyi kimi, varlıq aləmi səbəb-nəticə əsasında qurulmuş bir məcmuədir və hər bir səbəbdən özünə məxsus olan nəticə baş verir. Misal üçün, eyibli səbəbdən eyibli və xəstə nəticə əldə olunur.

İnsandan insan, heyvandan heyvan vücuda gəlir “gəndum əz gəndum beruyəd, co ze co!” (buğda buğdadan, arpa da arpadan əmələ gələr), bununla belə Allah-taala Özünün sonsuz lütf və kərəminin tələbi ilə, eləcə də ehsan, bəxşiş və fəzl üzündən axirətdə belə (əlil və xəstə) insana əvəz verməklə onun narahatlıqlarını bərpa edəcəkdir.

3. Bəzi bəlalar insanın törətdiyi günah əməllərin təsirini aradan qaldırmaq məqsədi daşıyır. Bu bəlalar nəinki Allah-taalanın ədaləti ilə təzadlı deyildir, əksinə Onun rəhmət və mərhəmətinin tələbidir. Çünki bu, həqiqətdə günahların kəffarəsi (cəriməsi) sayılır ki, axirətdə insan günah yükündən azad olsun. O, dünyanın ötəri müsibət və bəlalarına giriftar olsa da, əvəzində axirətin əbədi əzablarından xilas olur.

4. Bəzi bəlalar insanların Allaha doğru istiqamətləndirilməsində, yaxud qafil insanların qəflətdən oyadılmasında, unutqanlıqdan xaric olmasında və özünün keçmişdəki səhvlərini anlamasında rol oynayır. Bu qisim də Allahın rəhmət və mərhəməti sayılır.

5. İnsanların həyatında baş verən bəzi bəlalar və çətinliklər onların təkamül və inkişafına səbəb olur və onlar müxtəlif sahələrdə inkişaf edirlər. Əgər insan hazırkı vəziyyətində müəyyən qədər irəliləyişlərə nail olubsa, həmin problemlərin yaranmasına görədir.

6. Bəzi bəlalar müxtəlif (adi) insanların imtahan və sınağı, Allah dostlarının və övliyaların isə məqamının yüksəlməsi məqsədi daşıyır. Quranın buyurduğuna görə bu, elə bir sünnətdir ki, heç vaxt dəyişdirilə bilməz və bütün ümmətlər üçün həmişə mövcud olmuşdur. Quranda buyurulur: “Biz sizi qorxu və aclıqla, mal-dövlətin, canın və səmərələrin nöqsanlı olması ilə imtahan edəcəyik. (Peyğəmbərə göstəriş verilir ki,) səbir edənlərə müjdə ver!”[10]

Amma “Allah bəzilərinə ruzi verir, bəzilərini isə ruzidən məhrum edir” sözünə gəldikdə isə, bu söz düzgün deyildir. Çünki yer üzündə (və asimanda) olan bütün canlıların ruzisi Allahın öhdəsinədir: “Yerdə elə bir canlı yoxdur ki, onun ruzisi Allahın öhdəsinə olmasın.”[11]

Allahdan başqa heç kəs raziq – ruzi verən deyildir. Ruzi müqəddər olunmuşdur, amma onu əldə etmək üçün səy göstərmək, fəaliyyət etmək lazımdır. Ruzini axtarmaq bəndənin vəzifəsidir, işlərin tərtibə salınması, bütün zahiri və qeyri-zahiri səbəblərin tədarük görülməsi isə – belə ki, onların əksəriyyəti bəndələrin ixtiyarından xaricdir – Allah-taalanın təqdirdir və iradəsi ilədir.[12]

Allah-taala əsaslı bir səbəb olmadan heç kəsi ruzidən məhrum etmir. Əlbəttə müqəddər olunmuş ruzini əldə etmək üçün heç bir səy və fəaliyyət göstərməyən insan ondan məhrum olacaqdır. Hər bir halda ruzi əldə etmək və ya ruzidən məhrum olmaq Allahın elm və iradəsi ilədir və ruzidə heç kəs müstəqil deyildir.[13]

Rəvayətlərdə ruzi iki qismə bölünür: Tələb edən ruzi və tələb olunan ruzi. Tələb edən ruzi o ruzidir ki, özü insanın ardınca gəlir və həmişə onu təqib edir. Bu kimi ruzi Allah-taalanın qəza və hökmündədir və heç bir vəchlə dəyişdirilə bilməz. Tələb edən ruzi insanın varlığı, ömrü, imkanları, ailə mühiti, ləyaqətləri, tutumları və s.dir.

İnsanlar tərəfindən tələb olunan ruzi isə onu tələb edən şəxs üçün müqəddər olunur. İnsan onun ardınca getməsə, lazım olan şərait və imkanları tədarük görməsə, belə ruziyə nail ola bilməz.[14]

“Allah-taala nə üçün bəzilərini hidayət edir, bəzilərini isə zəlalətə salır?”  sualına gəldikdə isə, xülasə şəkildə belə demək olar:[15]

İlahi hidayət iki qisimdir: təkvini hidayət və təşrii hidayət.

Təkvini hidayət də iki qisimdir:

1. Ümumi təkvini hidayət; Bu bütün dünya varlıqlarına şamil olur və hər bir varlıq ona doğru üz tutmuşdur.

2. Xüsusi təkvini hidayət. Bu, Allahın xüsusi bəndələrinə şamil olur. Onlar ki, ümumi ilahi hidayətdən əlavə, əmr və nəhylərə itaət etdiklərinə (Allahın təşrii hidayətinə tabe olduqlarına) görə Allah-taalanın xüsusi mərhəmətlərinə layiq görülür. Bu növ hidayət “ikinci dərəcəli, ikinci ünvanlı” hidayət adlandırılır.

Peyğəmbərlərin (əleyhimus-salam) göndərilməsi və səmavi kitabların nazil olması ilə yerinə yetirilən təşrii hidayət kafir və möminin hər iksinə şamil olur, lakin bəziləri düzgün yol seçmədiklərinə görə Allahın buyurduğu düzgün yoldan qeyrisində hərəkət edir və ilahi cəzalara layiq görülürlər. Lakin Allahın zəlalətə salması iki qisim deyildir və Allah ibtidaən (heç bir səbəb olmadan) heç kəsi zəlalətə salmır. Lakin əgər insan öz Xaliqinin nemətlərinin şükürünü yerinə yetirməsə, Onun əmr və fərmanlarına tabe olmasa, öz fitrət və xilqətinin əksinə olaraq inhirafa, azğınlığa düşsə, Allah-taala onu öz halına boşlayar. Bu boşlamaq da onun azğınlığa düşməsi və süquta uğramasıdır. Bu da ilahi izlaldan başqa bir şeydir.

Əlavə məlumat üçün təfsir kitablarına və s.-yə bax.[16]