Суала лазымынҹа ҹаваб вермәкдән өтрү әввәлҹә Гијамәт баш верән вахтында өлүмүн маһијјәти һаггында изаһ вериб, даһа сонра Гијамәтин әһатә даирәси һаггында арашдырма апармаг лазымдыр. Сонда белә бир мәсәләни ачыгламаг лазымдыр ки, елә кәсләр вар ки, белә бир өлүмүн вәһшәт вә дәһшәти онлары тутмасын, јохса јох? Әҝәр варса, онларын әламәт вә сифәтләри нәдир? Хариҹдә нүмунәләри вар вә варса кимләрдир?

Биринҹи һиссә:     

  Гуран бахышында һәр шејин өлүмү о замандыр ки, “әҹәли” (сон вахты) чатмыш олсун. Башга тәрфдән бүтүн јаранмышларын истәр, инсан вә истәрсә дә гејри-инсан, әҹәли олдуғундан, демәли, һәр шејин әҹәли вә сону вардыр.[1] Бүтүн варлыглар өз һәрәкәтләриндә сонда елә бир јерә чатаҹаглар ки, артыг орда сакин оларҹаглар. Белә бир нөгтә вә мәканын неҹәлији вә вахты Гуранынын хәбәр вердији кими Аллаһ-тааланын дәрҝаһындадыр. (Гәти әҹәл Аллаһ дәрҝаһындадыр)[2] Аллаһ јанында олан һәр бир шеј исә әбәди вә даимидир. (Аллаһ јанында нә варса әбәдидир)[3]  Бу ҹәһәтдән, варлыглар Аллаһ-тааланын дәрҝаһына чатдыгда Онун һүзурунда олаҹаглар, әбәди вә даими бир һәјат тапаҹаглар. Бүтүн варлыглар, истәр инсан вә истәрсә дә гејри-инсан, һамысы өз јашајышларында Аллаһа тәрәф һәрәкәтдә олуб, сонда Она тәрәф гајыдаҹаг вә Гијамәт ҝүнүнда Онун һүзурунда (дәрҝаһында) һазыр олаҹаглар. Варлыгларын Аллаһ-таалаја тәрәф белә гајыдышына “өлүм” дејилир вә бу да дүнјанын мүвәггәти, дәјишән, фәсад, заман, гаранлыг, чохлуг вә дағыныг һәјат тәрзиндән чыхыб, Аллаһ дәрҝаһында әбәди, даими, ҝениш, нурани јеҝанә вә с... һәр бир нөгсандан пак олан бир Ахирәт аләминә дахил олмагдан ибарәтдир. Демәли, белә бир нәтиҹә алмаг олар ки, ҝөј, јер вә онларын арасында олан бүтүн варлыглар вә јаранмышларын һамысы белә бир өлүмү дадаҹаглар. Бахмајараг ки, белә бир һалдан мүхтәлиф тәбирләрлә ад апарырлар; мәсәлән, инсанын руһунун бәдәндән чыхмасына “өлүм”, гејри-инсанын өлүмү үчүн исә башга адлардан истифадә едилир ки, бәһсимизин давамында она ишарәләр едәҹәјик.

   Бүтүн аләмләрдә олан варлыгларын һамысыны әһатә едән белә бир өлүм вә әҹәл Гијамәт ҝүнү баш верәҹәк вә о гәдәр әһатәли олаҹаг ки, Аллаһдан башга бүтүн варлыглара аид олаҹаг. Әслиндә, Гијамәтин вахты чатдыгда һәр бир шејин әҹәли тамам олаҹаг вә бүтүн јаранмышлар өлүб, тәзәдән дирилдикдән сонра Гијамәт сәһнәсинә, јәни - Аллаһ-тааланын һүзуруна, ҹәм олаҹаглар.

Башга сөзлә десәк, Гијмәт вә мәһшәр ҝүнүнүн јахынлашмасы вә баш вермәсинә аз галмыш јер вә ҝөјләр, дүнја вә бәрзәх аләми бир-биринә дәјиб, парчаланаҹаг вә дүнја әһли, бәрзәхдә оланлар вә ҝөјдә оланларын һамысы (мәләкләр вә с..) фани олаҹагдыр. Онун ардынҹа Гијамәт бәрпа олаҹаг вә јаранмышлар Аллаһ-тааланын һүзуна ҹәм олуб, там әбәди вә даими бир һәјата дахил олаҹаглар. Белә бир ахирәт һәјатынын ачыгланмасыны вә изаһыны (Аллаһ дәрҝаһында олмаг вә Гијамәтдә һәјат тәрзи) Гуран вә рәвајәтләрдә она аид ҝәлән хүсусијјәт вә вәсфләри арашдырмагла әлә ҝәтирә биләрик. Амма белә бир мөвзунун там шәкилдә ачыгланмасындан өтрү хүсуси бир китаба еһтијаҹ вардыр.

Гурандан белә бир һәдисәнин баш вермәси “сурун (шејпурун) чалынмасы”[4] илә ифадә олунмушдур. Һәмчинин, шејпурун чалынмасы, һәм Гијамәтин башланмасы илә бүтүн варлыгларын өлүмүнә, ејни һалда икинҹи дәфә шејпурун чалынмасы илә бүтүн өлмүшләрин дирилмәсинә вә Аллаһ-тааланын Гијамәт сәһнәсиндә онун һүзуруна јетишмәсинә, Гијамәтин һесаб-китаб сәһнәсинин бәрпасына дәлаләт едир.

    Һәмчинин, белә бир һадисәдән Гуранда “сәјһә”[5], “зәҹрә” (сәјһә)[6], “саххә”[7], “вә нугирру фин-нәгир” (сәс чыхаран бир шејдән чалмаг)[8] кими үнванларла ад апарылмышдыр.

Әслиндә, бир һәгигәти ачыглајан бүтүн бу сөзләрин ҹәминдән белә бир нәтиҹә әлә ҝәлир ки, “сур” вә “ики дәфә чалмаг” һәмин мәнаны верир ки, һәрби һиссәдә әсҝәрләр үчүн шејпур чалыныр. Биринҹи дәфә чалыныр ки, һамы сакит вә һәрәкәтә һазыр олсун, сонра икинҹи дәфә чалыныр ки галхсынлар вә ....[9]

 Белә бир әзәмәтли һадисәнин Гуран вә рәвајәтләрдә шәрһи ики дәстәдир;

 1.Шејпурун чалынмасы илә өлүмүн вә сакитлијин бәрпа олунмасы, јер вә ҝөјләрин парчаланмасыны билдирән ајәләр. Мәсәлән, Гуранда охујуруг: “Сурун бирҹә дәфә үфүрүләҹәји; јер вә дағларын галдырылыб бирҹә дәфә бир-биринә чырпылаҹағы (әзилиб тоза дөнәҹәји) заман - мәһз о ҝүн (ваге олаҹағына һеч бир шүбһә олмајан) Гијамәт гопаҹагдыр!”[10]  Диҝәр ајәдә охујуруг: “Ҝөјү тумар сəһифəси кими бүкүб гaтлaјaҹaғымыз ҝүнү (Гијaмəт ҝүнүнү) јaдынызa сaлын.”[11] Јахуд башга бир ајәдә вар; “Һaлбуки, Гијaмəт ҝүнү јeр бүтүнлүклə Oнун гүдрәт oвҹунун ичиндə oлaҹaг,...”[12] һәмчинин, бунлара бәнзәр диҝәр ајәләр вар ки[13], һамысы Гијамәт астанасында елә бир һадисәнин баш верәҹәјиндән хәбәр верир ки, сур вә ја она бәнзәр бир шејин чалынмасы илә бүтүн каинат бу сәсин тәсири алтына дүшәҹәк вә гејд олунмуш һадисәләр вар верәҹәкдир.

 Бүтүн бу ајәләрдә дәгиг тәфәккүр етмәклә јер вә ҝөјләрин өлүмүнүн кејфијјәтини белә тәсәввүр етмәк олар ки, онларын һазыркы гурулушу тамамилә дәјишәҹәк вә Гијамәт сәһнәсинә ујғун формаја дүшәҹәк.  

 2. Икинҹи груп ајәләр буна дәлаләт едир ки, шејпурун чалынмасы илә јер вә ҝөјләрдә нә варса һамысы фани олаҹаг. Мәсәлән, Гуранда охујуруг: “Сур чaлынaҹaғы ҝүн Аллaһын истəдиклəриндəн бaшгa, ҝөјлəрдə вə јeрдə oлaнлaр (бүтүн мəxлугaт) дəһшəтли бир гoрxујa дүшəр вə oнлaрын һaмысы Oнун һүзурунa мүт’и (зəлил) вəзијјəтдə ҝəлəр.”[14]  Башга бир ајәдә охујуруг: “Сур (биринҹи дəфə) чaлынaҹaг, Аллaһын ҝөјлəрдə вə јeрдə oлaн истəдији кимсəлəрдəн бaшгa, дəрһaл һaмы јыxылыб өлəҹəк.”[15]. Ајәдә “нәзә” сөзү әрәбҹәдән, шиддәтли горху вә вәһшәтә, “сәигә” исә биһуш вә дәһшәтә дүшмәјә дејилир. Әслиндә бу ики кәлмә бирликдә бәһсимизин әввәлиндә ачыгладығымыз өлүмә ишарәдир. Јәни - өлүм ҝөјләрдә вә јердә һәр нә варса һамысыны дәһшәтли вә вәһшәтли шәкилдә тутаҹаг.

 Бүтүн бунлары нәзәрә алмагла демәк олар ки, әввәлән, бәрзәх аләми дүнја аләминин сону вә тамамлајыҹысыдыр ки, ондан гәбр аләми[16] вә ја онун беһиштиндән “дүнја беһишти”[17] үнаны илә ад апарылыр; икинҹи, бүтүн дүнја әһли истәр узун сүрсүн, истәрсә дә гыса, бәрзәх аләминдән кечмәјә мәҹбурдурлар.[18] “Јер үзүндә оланлар”дан мәгсәд, бәрзәх аләминдән әввәл јер үзүндә һәјат сүрәнләр јох, бәлкә дә бәрзәх аләминә дахил оланлардыр. “Ҝөјдә оланлар”дан мәгсәд исә мәләкләр вә хошбәхт руһлардыр.[19] О варлыглар ки, бәрзәхин сурәт вә мисал аләминдән азад олуб, бәрзәх аләминдән фөвгдә, јәни - ҝөјләрдә гәрар тутмушлар.

Сур чалындыгда бу ики дәстәнин өлүмү (бәрзәх вә ҝөјләр аләминдә оланларын). Онлар, дүнја вә торпагдан олан сурәт вә нишанәләриндән азад олмагдан әлавә, бәрзәх аләминдәки сурәт вә шәкилләриндән дә азад олараг, ҝөјләрдән кечиб Аллаһ-тааланын пак затында фәна олаҹаглар.

3. Башга бир груп ајәләр дә биринҹи шејпурдан сонра фани олмуш бүтүн варлыгларын тәзәдән әбәди һәјата[20] гајтарылмасынын ачыгламасыдыр. Бу ајәләрин ачыгланмасыны бәһсимизин гыса формада олдуғуну нәзәрә алараг сахлајырыг.

Рәвајәтләрин дә гејд олунмуш ајәләр кими үч мөвзуда ачыгламалар вердијини мүшаһидә едирик. Гыса да олса онларын мәзмунуну белә изаһ етмәк олар;

 Исрафил ады мәләк Аллаһын изни илә өлүм шејпуруну чалаҹаг. Онун ардынҹа ҝөјләрдә вә јердә оланларын һамысы - һәтта, илаһи әрши һәмл едәнләр дә (Ҹәбраил вә Микајил) өләҹәкләр. Исрафилин өзү дә Аллаһын әмри илә өләҹәк[21] вә бүтүн шејләр батил олаҹаглар.[22] Дүнјанын фани олмасындан сонра нә заман вә нә дә мәкан вар. Әҹәл вә заманлар јох олар, илләр вә анлар арадан ҝедәр.[23] Аллаһ-тааладан башга һеч бир шеј галмаз.

Бир мүддәт сонра[24] тәзәдән шејпур чалынар, ҝөјләрдә вә јердә нә арадан ҝетмишдирсә тәзәдән дириләр. Һәр шеј өз варлығына гајыдар. Неҹә ки, әввәлдә Халиги онлары белә јаратмышдыр.[25]    

  Бүтүн бу ајә вә рәвајәтләри арашдырдыгдан сонра мәлум олур ки, јер вә ҝөјләр, бәрзәх аләми вә онларын ичиндә оланларын һамысы, һәтта, әрши-әланы һәмл едәнләр, Аллаһ-тааланын дәрҝаһына јахын мәләкләр белә бу дәһшәтли, әзәмәтли һадисәдән вә ики шејпур сәсиндән, јәни - һамыны әһатә едән өлүм вә һамылыгла дирилмә һадисәсиндән аманда галмајаҹаг вә бу һадисә онларын һамысына аид олаҹагдыр.

Амма бу бөјүк һадисәнин баш вермәсини тәсдигләјән бүтүн гејд олунмуш вә олунмамыш ајә вә рәвајәтләрдә бүтүн дедикләримиздән әлавә, бир дәстә хүсуси сифәтләрә малик бәндәләрә дә ишарә олунур. Онлар ики шејпурдан сонра баш верәҹәк дәһшәтли вә горхулу һадисләр вә әзијјәтләрдән тамамилә истисна олунурлар вә бүтүн бу һадисләрдән кәнарда там шәкилдә әмин-аманлыгла өз һәјатларына давам едәрләр.

Икинҹи һиссә;

  Бүтүн бу һадисәләрдән истисна олунмушларын вәсф вә изаһы Гуран вә равајәтләрдә белә нәгл олунмушдур;

  А) Гурани-кәрим ики ајәдә (Зүмәр сурәси 67 вә Нәмл сурәси 87) “биринҹи сур” чалынмасы мөвзусуну ачыгладыгдан вә ҝөјләрдә, јердә вә онларын арасында оланларын һамысынын “горху” вә “дәһшәтә” дүшдүкләрини хәбәр вердикдән сонра хүсуси ифадә илә (истисна) бир дәстәни бу һадисәләрин горху вә дәһшәтиндән истисна едир.  Нәмл сурсинин 89-90-ҹы ајәләриндә исә онлары тәфсир етмиш вә бујурмушдур: “Онлар (истисна олунмушлар) о кәсләрдир ки, јахшы әмәлләри олмушдур.”

  Б) Һәмчинин, “һәјат верән шејпур сәсини” ачыглајан ајәләрдән мәлум олур ки, икинҹи сур чалындыгдан сонра биринҹи шејпурун сәсиндән өлмүш бүтүн варлыглар тәзәдән дирилиб әбәди вә даими һәјата гајтарылаҹаглар. Онларын һамысы Аллаһ-тааланын һүзурунда һазыр олаҹаглар вә бу мөвзу Гуранын Зүмәр сурәсинин 68-ҹи вә Јасин сурәсинин 53-ҹү ајәсиндә ачыгланыр. Бүтүн бунлара бахмајараг, Аллаһ-таала Саффат сурәсинин 127-128-ҹи ајәләриндә бир дәстә “мүхләс бәндәләрини” белә бир һүзур вә чағырышдан да истисна едибдир.

  Бунунла да мәлум олур ки, һәм “јахшы әмәл саһибләри” вә һәм дә “мүхләс бәндәләр” һәр ики сур чалымындан сонра баш верән дәһшәт вә горхудан тамамилә амандадырлар. Бу мөвзуда бу ики кәлмәнин (јахшы әмәл саһиби вә мүхләс) мәналарыны билмәклә белә бәндәләри даһа дәгиг вә јахындан танымаг олар. Она ҝөрә дә бу ики сөзү Гуран ајәләри вә рәвајәтләрдә арашдырмагла онларын мәналарыны әлә ҝәтирә биләрик;

  1.“Һәсәнә”дән (јахшы әмәл) мәгсәд, мүтләг јахшы иш вә әмәлдир. Јәни, елә јахшы әмәл ки, һеч бир ҝүнаһла гатышмыш олмасын вә мүтләг јахшы әмәл саһиби оланлар хүсуси шәхсләрдән олуб, затлары һәр нөв ҝүнаһ, ширк, нифаг вә күфрдән пак вә пакизә олуб, һеч вахт гәлбәриндә Аллаһдан башгасына јол вермәзләр. Бүтүн ишләрини Аллаһа тапшырмыш вә Онун мүгабилиндә там тәслим вә тәвәккүл һаләтиндәдирләр. Һеч бир тәкәббүр вә мүстәгил гүдрәт изһар етмәдән, Аллаһ-тааланын пак затында фани олублар. Бүтүн бу хүсусијјәтләр “вилајәт” мәгамынын ачыгламасыдыр. Она ҝөрә дә рәвајәтләрдә “јахшы әмәлдән” мәгсәд Әмирәл-мөминин Әлинин (әлејһиссалам) вилајәти,[26] она олан мәрифәт вә Әһли-Бејтин (әлејһимуссалам) мәһәббәтидир, “ҝүнаһдан” исә вилајәтин инкары вә Әһли-Бејтә (әлејһимуссалам) кин вә гәзәб үнваны илә ад апарылыб.[27]

   2. Амма “мүхләсләр” о кәсләрдир ки, Гуран онлар һаггында бујурур: “(Иблис) дeди: "Сəнин иззəтинə-гүдрəтинə aнд oлсун ки, oнлaрын (Адəм өвлaдынын) һaмысыны (һaгг јoлдaн) aздырaҹaғaм; Јaлныз Сəнин мухләс (сaдиг) бəндəлəриндəн бaшгa!” [28] Бу инсанлар диҝәрләриндән сечилир, чүнки, шејтанын вәсвәсәләри вә тәләләри (Ибраһим сурәсинин 22-ҹи ајәсинә әсасән)  инсаны өз вәсвәсәләри вә јалан вәдләри илә алдадыр вә диҝәр тәрәфдән инсан бу вәсвәсәләрә тәслим олдугда исә “ширк” вә зәлаләтә дүчар олур. Һалбуки, мүхләс бәндәләр о кәсләрдир ки, һәр ҹүр ширк, ҝүнаһ вә чирикинликләрдән узаг олуб, јалныз Аллаһ-таалаја садиг нијјәтлә бәндәчилик едирләр.

Бу ики кәлмәнин мәна вә мәфһумуна диггәт едәндә ҝөрмәк олар ки, һәр ики кәлмә ваһид бир һәгигәтә дәлаләт едир. Бу ҹәһәтдән, һәр ики шејпур чалымынын вәһшәт вә дәһшәтиндән аманда галан вә истисна олан бәндәләрин сифәтләрини белә вәсф етмәк олар; онлар елә инсанлардырлар ки, Аллаһ-тааладан башга һеч бир вүҹуду мүстәгил санмыр вә һәр шејин адынын вә үнванынын јалныз Аллаһа мәхсус олдуғуну билирләр. Өзләринә ихтијар, өлүм вә һәјат мөтәгид дејилләр вә бүтүн вүҹудларыны Аллаһ-тааланын разылығы вә затында фани олмагда ҝөрүрләр. Бүтүн ишләрини Аллаһа тапшырыр вә онлардан Аллаһ-тааланын разылығы олан әмәлдән башга бир әмәл баш вермир. Јалныз, Аллаһын разылығыны ахтарырлар. Она ҝөрә дә Аллаһ-таала онларын ҝөзүнә, әлинә вә гулағына чеврилир; јәни, онлар бу әзалардан јалныз Аллаһ разы олан јолда истифадә едиләр.[29] Һеч бир шиширтмә вә мүбалиғә олмадан онлар, Аллаһ-тааланын јер үзүндә пак ајнасыдырлар. Јәни, һәгигәтдә онлар јер үзүндә “вәҹһуллаһ”дырлар. Вәҹһ  - јәни, һәр бир шејин батини вә һәгигәтидир ки, онун васитәси илә инсан һәр бир шејә “камил мәрифәт” әлә ҝәтирир. Бу бәндәләрин вәҹһуллаһ олмалары исә бу мәнададыр ки, онлар јер үзүндә Аллаһ-тааланын камил, пак бәндәләри вә ајәтләридир. Аллаһ-таала бујурур: ”Онун пак затындан башга һәр шеј фанидир.” јәни, Аллаһ-тааладан башга һәр шеј фанидир вә өлүмү дадаҹаг.[30] О ҹәһәтдән бүтүн варлыглар (јер вә ҝөјләр, онларын арасында олан бүтүн варлыглар, бәрзәх әһли вә ҝөјләрин әһли; мәләкләр, һәтта ән јахын мәләкләр) биринҹи шејпурун чалынмасындан сонра фани оланда бу мәхсус бәндәләр белә вәһшәт вә дәһшәтләрдән тамамилә әмин-аманлыгда галаҹаглар. Онларын вүҹудлары һәр бир өлүм вә мәһв олмагдан узагда галар. Она ҝөрә ки, онларын варлығы Аллаһ-тааланын пак затында артыг әримиш вә Онда фани олмушдур. Артыг онлар үчүн Аллаһ-тааланын варлығы вә вүҹудундан башга бир вүҹуд јохдур. Онларын нә бәрзәх аләминдә дајанаҹаглары вар, нә Гијамәтдә чох галаҹаглар вә нә дә һесаб-китаб үчүн сорғу-суала чәкиләрләр; чүнки, бундан әввәл онлар дүнјада Аллаһ јолунда чәкдикләри зәһмәт вә чалышмалары илә бүтүн дүнја бағлылығындан, һәтта бәрзәх аләминдәки бәрзәх сурәти вә мисалындан да ајрылмыш һалда, өз һесаб-китабларына јетишдикләри үчүн бирбаша Аллаһ-тааланын беһиш затына говушмаға јол тапмышлар.  Ора елә бир мәгамдыр ки, һәр кәс ора јол тапса там шәкилдә әмнијјәтдә гәрар тутар вә архајынлашар.[31]  Бу сәбәбдән онлар Гијамәтин бүтүн чәтин вә дәһшәтли һадисәләриндән, истәр биринҹи өлүм шејпурунда, истәрсә дә икинҹи әбәди һәјат шејпурунун горху вә чәтинликләриндән, там шәкилдә әмин-аманлыгдадырлар. Чүнки, бу бөјүк һадисәнин ән башлыҹа һәдәфи бүтүн јаранмышлары “мүкафатларына чатдырмаг вә јетишдирмәк”, онлары истедад вә ләјагәтләринә ҝөрә Аллаһ-таала јанында әбәди һәјата говушдурмагдыр.  Һалбуки, бу бәндәләр сур чалындыгдан сонра башгаларынын мүкафатландырылаҹаглары камил вә әбәди һәјатдан да камил вә јүксәк сәвијјәли бир әбәди һәјаты артыг дүнјада өз әмәлләри вә бәндәчиликләри илә Аллаһ-тааланын јанында әлә ҝәтирмиш, бу јолда артыг әввәлҹәдән өзләринә тәдарүк ҝөрмүшләр.

  Бүтүн гејд олунмушлара диггәт етмәклә белә нәтиҹә алмаг олар ки, онлар, “өлмәздән әввәл өлүн!” һәдисинин там вә камил нүмунәләридирләр вә “вәҹһуллаһ” олмалары сәбәбиндән Гијамәтдә һүзур тапыб һәшрә ҝәлмәләри дә башгалары илә фәрглидир. Белә ки, онларын Гијамәтдә һамыја әһатә вә елмләри олаҹаг.   

   Белә бәндәләрин камил вә һәгиги нүмунәси - “јахшы әмәл”,[32] “вәҹһуллаһ”[33], Аллаһ-тааланын ҝөзәл адлары”[34], “бөјүк ајәләр”[35] вә буна бәнзәр мөвзу һаггында нәгл олунмуш рәвајәтләрә әсасән, Ислам Пејғәмбәри (с) вә Онун Әһли-Бејти (әлејһимуссалам) ки, (онлардан он дөрд мәсум (әлејһимуссалам) үнваны илә ад апарылыр) сајылыр. Амма пејғәмбәрләр, өвлијалар, арифләр вә Әһли-бејтә гаршы гәлбләриндә кин-күдурәт олмајан Әһли-бејт севәнләр өз мәгамларына мүнасиб бир сәвијјәдә вә вилајәтә тәрәф чалышмаларында әлә ҝәтирдикләри мәгамларына мүнасиб олараг мүәјјән мәнада “белә бәндәләр” сырасындадырлар вә Гијамәтдә онларла гәрар тутаҹаглар.

Сонда ону да гејд етмәк истәрдик ки, бу бөјүк һадисә өз әзәмәт вә әһатәсинә ҝөрә бу јазыдан даһа ҝениш бир мәтнлә арашдылырмалыдыр. Бу ҹәһәтдән тәклиф олунур ки, бу мөвзуда даһа чох билик әлдә етмәкдән өтрү бу мөвзуда јазылмыш елми китаблара мүраҹиәт олунсун ки, Аллаһ-тааланын лүтф вә мәрһәмәти сајәсиндә бу әзәмәтли һадисә һаггыныда олан сирләр вә һәгигтәләр һаггыныда даһа чох мәлуматыныз олсун.

    Даһа чох мүталиә үчүн әлавә әдәбијјата бах;

1. Теһрани, Мәһәммәд Һүсејн, Мәад, ҹ.4

2. Ҹавад Амули, Әбдуллаһ, Гуранда мәад,

3. Тәбатәбаи, сејјид Мәһәммәд Һүсејн, Өлүмдән сонракы һәјат, тәрҹүмә: Сејјид Мәһди Нәбәви вә Садиг Лариҹани, сәһ.48-62