Please Wait
6931
Praktiki mistika (İrfan) deyəndə əsas iki məna başa düşülür.
1). Nəfs. Ruh, insanın özü, sluk və əməl.
2). Sluk mənşəli göstərişlər və təlimatlar.
Amma nəzəri mistika deyəndə isə, yuxarəda qeyd etdiyimiz mənaların hər ikisinin qarşılıqlı mənalarını daşıyır. Çünki, nəzəri mistika (nəzəri irfan) arifin insuisiyasından (qəlbi müşahidələri) ələ gələn teorilərdir. Bu səbəbdən də onun əsas bəhsləri "varlığı" və "insanı" tanıtdırmaqdan ibarətdir.
Nəzəri və praktiki mistikanın mənasını və fərqini açıqlamaq üçün, müxtəlif terminlərdən istifadə etmək lazım gəlir. Həmçinin, bu terminlərdən istifadə edərkən mistkaya aid ediln bir neçə qollardan da istifadə edəcəyik.
İlkin bəyan:
Mistika (irfan) iki əsas qoldan ibarətdir:
1). İctimai qol:
(Əlbəttə bu qola təsəvvöf, sufilərin cəmləşməsi də deyirlər). Bu qola aid olan ariflər, sekta (dəstə) ünvanını daşıyaraq özlərinə aid olan qanunlarla araşdırılır.[1]
2). Mədəni və elmi qol:
Bu qol, özü- özlüyündə iki qismə bölünür;
a). Elmi qol:
Mistikanın bu qolu, elmi surətdə insanları dəyişir, onların vəzifələrini, özlərinin, cahanın və Allahın dərgahında aydınlaşdırır və açıqlayır.
b). Nəzəri qol:
Mistikanın bu qolu bütün varlıq aləmindən danışaraq onu təfsir etmək istəyir. Bu təfsirdə Allahdan, insandan və dünyadan danışılır.[2]
İkinci bəyan:
İnsanşünaslıq, kamil insan, tövhid, Allahın adları və sifətləri, varlıq aləmi və bu kimi mövzulardan nəzəri mistikada və zöhd, riyazət, zikr, ehsan, ibadət və bu kimi əməllərdən isə praktiki mistikada danışılır.[3]"
Üçüncü bəyan:
Nəzəri mistikanın əsas mövzusu, "arifin insiusiyasının təfsiridir." Yəni arif qəlbin gözü ilə gördüklərini öz bəyan və zəkası ilə açıqlayır və qanun halına salır."[4]
Dördüncü bəyan:
"Nəzəri mistika" kitabının müəlliffi mistikanın ən əsas ünsürlərini, vəhdət, insiusiya, fanilik, riyazət, eşq) bəyan etdikdən sonra, praktiki mistika ilə nəzəri mistikanın fərqini izah edərək yazır:
"Praktiki mistika, dəqiq və məşəqətli proqramlardan istifadə edərək, müəyyən mərhələlərdən və mərtəbələrdən keçərək uca məqama yetişməkdən, həmçinin mistkanın (irfanın) həqiqətlərindən agah olaraq Allaha çatıb, onda fəna olmaqdan ibarətdir.[5]
Nəticə:
Praktiki mistika deyəndə, arifin insiusiyası, yüksəldiyi mərtəbələr, onun halı, əməli və feli nəzərdə tutulur, amma nəzəri mistika kimi isə, yuxarəda qeyd etdiyimiz halları və insiusiyanın nəticəsi kimi qiymətləndirmək olar. Yəni nəzəri mistikanın necəliyi, arifin təfsirindən asılıdır, həmçinin bu da mümkündür ki, öz təfsirində xətaya yol versin və ya gördüklərini düzgün ifadə edə bilməsin.
Əlavə mütaliələr üçün aşağıdakı ünvanlara müraciət edə bilərsiniz:
- Doktor Yəsribi, irfani nəzəri kitabı, səhifə
- Ayətullah Cavadi Amuli, Təhrirul təmhidul qəvaid kitabı, səhifə 589- 601
- Ayətullah Cavadi Amuli, Təhrirul təmhidul qəvaid kitabı, səhifə 13- 158
[1] - Dokror Qasim Ənsari, mənabiye irfan və təsəvvöf kitabı, birinci dərs.
[2] - Şəhid Mütəhhəri, aşinayi ba ulumi islami, irfan bəxşi, səhifə 70- 75
[3] - Nazimzadə Qomi, Əli Ayineye irfan kitabı, səhifə 40- 41
[4] - Şəhid Mütəhhəri, Aşinayi ba ulum islami, irfan bəxşi, səhifə 76- 77
[5] - Doktor Yəsribi, irfani nəzəri kitabı, səhifə 38-53