Sizin sualınız həqiqətdə iki hissəyə bölünür:

1. İslam qurluşunda ikinci dərəcədən aşağı müdürlər öz əl altılarına vilayət haqqı vardır, ümumiyyətlə onların ixtiyarlarının məhdudəsi hansı həddədir?
2. İslam qurluşunda bir müdür tərəfindən istənilən hər bir göstərişin şəri hökmlərlə bərabər dəyəri vardır və ondan boyun qaçırmaq dini bir günah sayılacaq?

Necə ki, bilirsiz və sualınızda da ona işarə etmisiniz Vilayəti fəqih qurluşu Peyğəmbərlərin və İmamların (ə) hökumət qurluşunun oxşarı və tabeidir. Əgər o böyüklərin dövründə olan müdüriyyər sistemi araşdırılsa, asanlıqla hazırkı dövrdə müdürlərin iş qüdrətinin ölçüsünü bilmək olar.

Buna xatir çalışırıq ki, əvvəl Məsumların (ə) dövründəki ara müdürlərin vəziyyətini araşdıraq və onlardan elə xülasələşdirib müxtəsər təqdim edək ki, bu mətləblərdə hər iki sualın cavabı olsun. Sonda İslam inqilabının binövrəsini qoyan insanın bu barədə olan göstərişləriylə söhbətimizi bitirək.

Əvvəl cavabımızı həzrəti Əlinin (ə) sözləriylə başlayırıq. O həzrət müdürlər və işçilərlə əlaqədar buyurur:

Hamının riayət etməsi vacib olan hüquqlardan biri, müdürlərin əlaltılarla haqqı və əlaltıların müdürlərlə olan haqqıdır. Allah onu vacib adıyla nəzədə tutub ki, hər iki dəstə ona riayət etməlidir. Təkcə bu haqda dəqiq riayət etməklə iki tərəfin məhəbbətindən doğan nəzmlə ümidvar olmaq olar. Heç vaxt müdürlər düzgün işləməyəndə əlaltılardan düzgün işləmək gözləmək olmaz. Digər tərəfdən əgər əlaltılar vəzifələrini yaxşı yerinə yetirməsələr, müdürlər müvəffəq ola bilməyəcəklər.

Əgər işçilər öz vəzifələrinə yaxşı əməl etsələr, müdürlərdə işçilərə nisbət vəzifələrində səhlənkarlıq etməsələr onların arasında həqiqət möhkəmlənəcək dini təlimatlara əməl olunacaq və ədalət bərqərar olacaq. Nəticədə çiçəklənmə dövrü çatacaq, həyat hamıya ləzzət verəcək, hökumət möhkəmlənəcək, düşmənlərin ümidləri puç olacaq. Amma əgər bu iki mühüm dəstə bir- birlərinə nisbət vəzifələrini yerinə yetirməsələr ixtilaflar zülm və s qarşıya gələcək və sonra din tələb edən qurluş aradan gedəcək.[1]

Bu xütbədə həzrəti Əlinin (ə) kəlmələrinə diqqət etməklə habelə o həzrətin müxtəlif nöqtələrə göndərdiyi müdürlərə verdiyi əxlaqi tövsiyələrdə, bir sıra yaxşı nöqtələri tapmaq olur, o cümlədən:

1. O Həzrətin ictimai nəzərində, anarşizm cəmiyyətdə heç cürə bəyənilmir. Hətta bir fasid hökumət sonsuz hərc- mərclikdən daha yaxşıdır.[2] Təbiidir ki, imanlı kəslər şəriətin aşkar şəkildə ziddinə və cəmiyyətin xeyrinə olan müdüriyyət qərarlarına ehtiram qoyub və tabeçilik etməməlidirlər. Hətta əgər bu qərarlar dini dəyərləri etiqadı olmayan müdürlər tərəfindən qoyulsa belə.
2. İslam qurluşunda belə düşünmək olmaz ki, hər müdür günahdan və xətadan məsumdur, buna əsasən onu məhdudlaşdırmağa və çərçivəyə riayət etməyə vəzifələndirməyə ehtiyac yoxdur.

Həzrəti Əli (ə) bundan əlavə ki, ixtiyarları hər müdürə və hər işçisinə verirdi, amma onları çərçivəyə riayət etməyə vadar edirdi. İstər o müdür Malik Əştər kimi bəyənilmiş bir insan olsun ki, Misirin rəhbərçiliyi onun öhdəsinə qoyulmuşdur. İstərsə də Əşəs ibni Qeys kimi münafiqin biri olsun ki, Azərbaycanın rəhbərçiliyi bir sıra dəlillərə görə onun ixtiyarında qalmışdı.

3. Müdürlərlə işçilər arasında qarşılıqlı əlaqənin olması və hüquqların, vəzifələrin bir tərəfli olmaması. Həzrət çıxışında işarə etdiyi işlərdəndir. O həzrət başqa bir yerdə Malikə buyurur:

Məbada elə düşünəsən ki, camaat mənim göstərişlərimə riayət etməlidirlər, ürəyim nə istəsə fərman verəcəyəm onlarda qəbul edəcək! Çünki bu xəyallar ruhuna zərər yetirib və dinini məvh edəcək.[3]

Malikə bu cür tövsiyələr olursa başqalarının vəzifəsi aydındır!

4. Əgər bu qarşılıqlı rəftar yaxşıca tənzimlənsə və hər iki tərəfdən mehribancasına əməl olunsa, Mövla Əlinin (ə) kəlamındakı

«فریضة فرضها الله»

ibarətinə diqqət edərkən, iki tərəfin rəftarını şəri və axirət savabına layiq bilmək olar. Başqa sözlə desək, şəri cəhətdən icazəli olmaq hökmün nəzərdə tutmaq olar.

Əlbəttə diqqət etmək lazımdır ki, şəri hökümlər bəzən cüzi şəkildə və misdaqları təyin etməklə olur, oruc namaz və s kimi ki, onlarda Allahdan itaət etməkdən əlavə ki, ümumi hökümdür, itaət misdaqlarıda ayrılıqda müəyyən olubdur. Bəzən təkcə ümumi şəkildə olur və onun misdaqlarını təyin etmək təklif sahiblərinin öhdəsinədir. Ata və anadan itaət etmək ki, onun haqqında ümumi şəkildə tövsiyə olunub,[4] hər çənd belə itaətin misdaqlarını şər bilmək olar. Amma ümumi hökümdə deyiləndən çox onun üçün şəri əsas tapmaq olmur.

İslam qurluşunda müdüriyyət sistemindən şəri itaət iki növ olur.

5. Təkcə o zaman İslam qurluşunun davamına və ədalətin yayılmasına ümidvar olmaq olar ki, bu müdüriyyət əsasları hər iki tərəfdən riayət olsun. Bu riayət rizayətidə tələb edir, istər müdür üçün istər işçilər üçün.
6. Əgər İslam əsasında olan qurluşda, iki ictimai dəstə müdürlər və işçilər istəsələr cəmiyyətin və qarşı tərəfin mənafeyinə diqqət etmədən, təkcə öz arzularını fikirləşib və şəriətin ölçülərinə diqqət etmədən yuxuların çin olmasını istəyirlər. Bunu nəzərə alaraq ki, hər iki dəstə İslam cəmiyyətində yaşayırlar.

Hər ikisi çalışır ki, öz şəxsi istəklərini dini cilvələndirsinlər və münasib olmayan rəftarlarını şəriətlə örtsünlər. İmam Əli (ə) bu xütbədə

«ادغال فی الدین»

təbirin bu barədə işlədib ki, zahirdə özünü dindar kimi göstərmək mənasınadır. Deyilənləri nəzərə alaraq indi ümumi nəticə almaq olar ki, hətta o qurluşlar ki, Məsumlar onun rəhbərçiliyində olublar, heç vaxt iddia olmayıb ki, bütün ara müdürlər xətadan məsum olublar. Əməldə müşahidə olub ki, Xalid ibn Vəlid kimi kəslər Peyğəmbərin (s) qoşununda olublar. İxtiyarları məhdudəsində təcavüz edərək başqalarına bir çox xəsarət yetiribdir. Baxmayaraq ki, bu xəsarətlər Peyğəmbərin (s) vasitəsiylə ödənilibdir.[5] Həzrəti Əlinin (ə) icra hakimlərinin arasında da baxmayaraq ki, Malik, Kumeyl[6] İbni Əbbas və... kimi bəyənilmiş şəxslər olub, amma Azərbaycan[7] vilayətində Ənəs ibni Qeys kimi, fars vilayətində Ziyad ibni Əbih[8] kimi münafiqlər işə qoyulmuşdular. Hər çənd belə şəxslər təbii və ürfi şəkildə ixtiyarlardan bəhrələniblər, ixtiyarları məhdudəsində onlardan itaət etmək İmam Əlidən (ə) itaət sayılırdı. Amma aydındır ki, müəyyən bir mövzuyla əlaqədar Əlinin (ə) nümayəndəsi olmaq onlar üçün bu dəyəri yaratmırdı ki, onlar hər bir fərmanı şəri höküm bilib, hətta onların müdürlüyü altında olan məntəqədə icazəsiz su içməyi qeyri şəri bilək. Bəlkə ağıllarıyla müəyyənləşdirməlidirlər ki, verilən fərman onların səlahiyyətlərindən xaricdir ya yox, əgər səlahiyyətlərdən xaric deyilsə şəri vəzifə hesablanır.

Əgər əksinə olarsa ona diqqət etmək lazım deyil. Digər tərəfdən məntəqədə başqa adamlar tərəfindən olunan fəaliyyətlər, mərkəzi hökumət tərəfindən təyin olunmuş müdürün ixtiyarıyla ziddiyyətdə olur ki, bir növ qeyri şəri hesablansın ya xeyr? Baxmayaraq ki, şiə nəzərinə əsasən İslam qurluşunun rəhbərliyində olan şəxs ya məsum olmalıdır yada ümumi ya xüsusi şəkildə məsum tərəfindən tanıtdırılmalıdır. Amma İslam qurluşundakı silsilə ölçüləri bütün dünyada ürfi şəkildə qəbul olanlardan ayrı bilmək olmaz. Nümunə olaraq ifratı baxışla ucqar kiçik bir şəhər müdürünün göstərişini, şəri hökm bilmək ki, onunla hər cürə müxalifətçilik və tənqid dinə etiraz hesablansın.

Əlbəttə rəhbərlər tərəfindən nəzm və intizama riayət etmək haqqında gələn tövsiyələrə diqqət etsək, əgər həmin göstəriş ixtiyarlar çərçivəsində olarsa, və ümumi cəmiyyətin məsləhəti əsasında olarsa, onu namaz və oruc kimi qürbət niyyətiylə yerinə yetirib savab əldə etmək olar. Ümumi miqyasda, hər imanlı insan, müqəddəs şəriətlə uyğun gəlməyən bütün dünyəvi rəftarlarını tənzimləyib Allah bəyənən edib mənəvi inkişaf edə bilər. Amma bu ümumi mövzu ara müdürlərin əlində bəhanə olmasın ki, özlərinin hər qərarı üçün şəriətdən su istifadə etsinlər.

İslam cəmiyyətinin memarı İmam Xumeyninin (rəh) sözləri də Məsum İmamların İslam müdüriyyəti haqqındakı tövsiyələrindən yetişibdir ki, onlardan bəzi hissələr İmam Əlinin (ə) sözləri idi ki, ona işarə oldu, əlaqəlidir sizi başqa sözlərinin mütaliəsinə dəvət edirik:

O dəfələrlə İslam hökumətin lazım bilib (müraciət et: Həzrəti Əlinin sözlərinin birinci nöqtəsi). O cümlədən İlahi siyasi vəsiyyətnaməsində təkid edir ki, "Haqq hökumət zəiflərin xeyrinə, zülmün qarşısını almaq və ədaləti bərpa etmək, həmindir ki, Süleyman ibni Davud cə böyük İslam Peyğəmbəri (s) onun böyük vəsiləri onun üçün çalışırdılar; bu ən böyük vaciblərdəndir və onu bərpa etmək ən böyük ibadətlərdəndir".

O müdüriyyət qurluşun və dərəcələr silsiləsində lazım bilib və bəyan edir:

"İkinci rəmz budur ki, baxmayaraq ki, İran ölkəsinin aşağısı və yuxarısı yoxdur... Biz özümüzük, lakin nəzm və qurluş olmalıdır. Siz Allaha xatir dərəcələri və dərəcələr silsiləsini qorumalısınız. Əgər qərar olsa özü nəzər verib əməl etsin, o zaman mənəviyyat və adi müvəffəqiyyətlərdə aradan gedəcək. Siz bilirsiz ki, Peyğəmbər (s) məsciddə əyləşirdi və məscidə daxil olan şəxs bilmirdi ki, onlardan hansı biri Peyğəmmərdir. Bununla belə hamı ondan itaət edirdilər. Biz hamımız bir- birimizlə qardaşıq, lakin əgər qurluş olmasa, qardaşlıqda pozular".[9]

Habelə "bir qoşun ki, heç bir nəzm və intizamı olmaya, heç yuxarı və aşağısı olmaya. Onun mənası budur ki, qoşun istəmirik".[10]

Nəzarət və əmr be məruf haqqında (nöqtə 2):

"Bütün millətin vəzifəsidir ki, bu işlərə nəzarət etsin. Nəzarət etsinlər əgər mən bir ayağımı kənara qoydum,əyri qoydum, millətin vəzifəsidir ki, desinlər ayağını əyri qoydun, özünü qoru".[11]

Xidmət və qarşılıqlı rəftarla əlaqədar (nöqtə 3) açıqlayır:

"Əməldə bu cür olsun ki, xalq görsün ki, bu icra hakimi gəlibdir burada, xalqa xidmət etsin, xalqa xidmətlə məşğuldur. Yaxşı xalq görsə ki, o kəs xidmətə məşğuldur daha onunla davaları olmayacaq. Dava o zaman tapılır ki, görürlər ki, gəlib xalqı dağlasın. Gəlibdir hər vəsiləylə olur olsun yıxsın və dağıtsın. Gəlibdir öz qüdrətini möhkəmləndirsin. O zaman ki, xalq gördü ki, bir nəfər istəyir qüdrətini möhkəmləndirib kök salsın, onunla müxalif olacaqlar".[12]

Yuxarıdakı "siz bilirsiz ki, İslam cəmiyyətində, vəzifələr və məqamlar keçmişdə olan mənaların itiribdir. Nə prezident və nə baş nazir və nə də başqa nazirlər belə deyil ki, xəyal etsinlər ki, bizim uca məqamımız var və biz əla hözrətik bilmirəm fılan. Belə deyil. Onlar bilirlər ki, cəmiyyətdə olan dəyərləri bütün yerdə budur ki, xidmət etsinlər, və xidmətçi olsunlar".[13]

Münəzzəm rəftarlarının şəri olması haqqında (nöqtə 4):

Qurluşu qorumaq, şəri və əqli vaciblərdən biridir ki, qurluş qorunmalıdır. Onlar ki, deyirlər bu mənada qurluş istəmirik və hamımız bu cür və hamımız heç bir zabitə olmadan əməl edək, Quranın ziddinə əməl edirlər. İslamın ziddinə əməl edirlər. Məmləkətlərinin məsləhətinin ziddinə əməl edirlər".[14]

Bu ki, qurluş davamı qanunlara riayət etməyə bağlıdır (Nöqtə 5):

Bundan sonra Allaha diqqətimizi, bu qardaşlığı və vəhdəti qorusaq, bundan sonrada irəli gedəcəyik; axıra qədər irəli gedəcəyik... Dua edin ki, Allahdan və İslamdan qəflət etməyək, özümüzün ehtiyacımız olduğu şeylərin arxasınca getməyək; bunlar keçicidir".

Sonda İslam cəmiyyətində bəzi şəxslərin dini dəğəlbazlıqlarıyla əlaqədar (nöqtə 6)

Şahı nümunə olaraq zikr edir ki, onun "İslamla heç bir işi yox idi, zərbə vururdu. Biçarə və zəif olan zaman, gedirdi namaz qılırdı və həzrəti Rızanın (ə) hərəminin qapısına gedərdi və namaz qılardı və bu oyunlardan çıxarardı!"[15]

Müşahidə etdiyiniz kimi cəmiyyət müdüriyyətsiz və dərəcələr silsiləsiz olmadan, hərc- mərcliyə gedib çıxır. İxtiyarlar müdüriyyətin tələblərindəndir. Bir müdür ixtiyarsız həqiqətdə müdür deyil. Amma İslam qurluşunda ixtiyarlar çərçivəsində müdürün qərarlarından tabeçilik şəri bir iş adıyla nəzərdə tuturuq. Amma bu şəri olmaqlığı o qədər genişləndirmək olmazki, müdürlər su istifadə etsinlər və işçilər arasında əmr be məruf və nəhy əz münkər vacib aradan getsin.

Əlaqəli cavablar:

1. Göstərici: Vilayəti mütləqə, sual 1887 (sayt: 2212).
2. Göstərici: Vilayəti fəqihin müdüriyyət sahələri, sual 2121 (sayt 2262).
3. Göstərici: Vilayəti mütləqeyi fəqihin məhdudəsi, sual 3105 (sayt: 3370).