Sünnülərdən bəzi tayfalar (Həşəviyyə,[1] Sələfilər və bəzi hədis əhli olan tayfalar kimi) inanırlar ki, Peyğəmbərlər vəhy aldıqları və onun təbliği zamanı Məsum olmuşdurlar və başqa vaxtlarda günah əhli və səhvə yol vermişdirlər. O cümlədən Qurandan Taha surəsinin 121- ci və Yusif surəsinin 109- və 110- cu ayələrini əsas gətirmişdirlər.[2]

Amma İslam alimləri, Şiə və Sünnü olaraq Peyğəmbərlərin vəhyi alıb onun təbliğində Məsum olmalarında bir nəzəriyyələri vardır.

Yalnız Peyğəmbərlərin vəhyi alıb insanlara çatdırmasında səhvin mümkün olması nəzəriyyəsini Əbu Bəkr Baqilaniyə nisbət vermişdirlər[3] və bu mövzuda olan dəlillər də bir- biriylə oxşardır.[4]

Peyğəmbərlərdən sonra Əhli- beytin də Məsum olduqlarını qəbul etməyənlərdən biri də Sələfilərdir (vəhhabilər) ki, rəhbərlərinin dediklərinə əsasən Peyğəmbərlərin məsum olmadığını bildirirlər. Misal üçün. İbni Teymiyyə sünnü məzhəbinin böyük şəxsiyyətlərindən biri, sözlərindən birində iddia edir ki, heç bir şəxs Məsum deyildir, istər Peyğəmbər istərsə də digər bir şəxs olsun.[5]

Peyğəmbərin məsum olması sabit olduğundan sonra digər insanların da məsum olmadığı sabit olur.o deyir: Həqiqətən Peyğəmbərdən sonra heç bir şəxs Məsum deyil və Peyğəmbərdən sonra heç bir kəsdən itaət etmək vacib deyildir.[6]

Burada xülasə olaraq ayələrdən ikisinə işarə edirik:

1. Nəticədə hər ikisi o ağacdan (Meyvəsindən) yedilər və övrətləri onlar üçün aşkar oldu və qərara gəldilər ki, behişt yarpaqlarından özlərinə yapışdırsınlar, Adəm Allahın əmrindən çıxdı və yolunu dəyişdi.[7]

Bu ayə və əvvəlki ayələrdə Adəm və ailəsinin behiştə daxil olmasının və şeytan vəsvəsəsi yoluyla oradan çıxarılması dastanı və bir hökm ki, verilmişdir hələ bu vaxt Allah şəriət olaraq hökm etməmiş və insanın səadət və şəqavətini bu şərtlərlə qərar verdiyini açıqlayır. Bu və digər ayələri ki, Quranda Adəm və həyat yoldaşı Həvvanın behiştdən çıxarılmasını açıqlamışdır, mühüm dəlillərdən biridir ki, sünnülər Peyğəmbərin məsum olmadığı istiqamətdə yəni vəhy olunmayan vaxtlarda onlara şamil edirlər.[8]

Amma bu dəlili rədd etmək üçün, şiə alimləri və tədqiqatçıları tərəfindən əsaslı və möhkəm cavablar verilmişdir.[9]

Burada o suallardan birinə işarə olunur:

Bu ayələri təhlil etməmişdən əvvəl bu nöqtəyə diqqət etmək lazımdır ki, əmr və nəhy (qadağan etmək) iki növdür:

A: Təklifi əmr və nəhy: Bu əmr və nəhydə Mövla öz vilayət və rəhbərlik məqamından öz bəndələrinə əmr edir ki, bu cür işlərə əməl edin və yaxud əksinə bəndə isə lazımdır ki, bu işi itaət üzündən həyata keçirsin və yaxud tərk etsin.

B: İrşadi (hidayət) əmr və nəhy:

Bu növ əmr və nəhydə, Mövla qüdrət və hakimiyyət kürsüsünə arxalanaraq hökm vermir, bəlkə insanın həqiqi məsləhətini nəzərə alaraq bir yol açmaq üçün və ürək yandıraraq bir işi tərk etməyə və ya ona əməl etməyə əmr edir; əlbəttə irşad özü iki hissədən ibarətdir:

1- Yalnız irşad (hidayət) üşün; ona əməl etdikdə heç bir itaət və lazım olması nəzərdə tutulmur;

2- Rəhbərlik vasitəsiylə irşad (hidayət etmək) müstəhəb əməllər kimi ki, hidayət etməkdən əlavə mövlanın əmri də onda nəzərə çarpır və bu işdə itaət özünü aşkar edir əks halda heç bir təsiri yoxdur.

Bu açıqlamadan sonra əlavə edirik: Allah Taalanın həzrət Adəm üçün sadir etdityi əmr, yalnız irşadi idi ki, yalnız xeyirxah insanlar ürək yandıraraq bir insana öz məsləhətini bildirir. Əgər həzrət Adəm Allahın əmrindən itaət etsəydi və o meyvədən yeməsəydi, Mövlası üçün bir ərməğan (töhfə) aparmamışdı, çünki Allah əmr etmişdi lakin həzrəti Adəmin vəzifəsi ona əməl etmək deyildi. Həzrət Adəmin ilk ərməğanı Allaha itaət etdiyi üçün o ola bilərdi ki, behiştdə hər bir rahatlıqla təmin olunsun və Allahın əmrinə diqqətsizlik etməklə bütün bu nemətlərdən məhrum oldu və mövlaya qarşı heç bir hörmətsizlik olmamışdır ki, onu günah adlandıraq.

Bu nəhyin irşadi (hidayət üçün) olmasını bu ayədən öncə digər ayələrdə[10] təyid etmişdir; çünki bu ayələr heç zaman mühakimə etmir, bəlkə təbii əks nəticəni açıqlayır ki, həmin bu nemətlərdən məhrum olmasını bildirir. Əgər bu nəhy mövləvi itaət və vacib) olsaydı, bunun nəticəsi və günahlarının aradan getməsi üçün tövbə lazım idi; bir halda ki, görürük Adəm və Həvva tövbə etdilər və onların tövbəsi qəbul oldu, lakin onun nəticələri (behiştdən çıxarılmaları) ləğv olunmadı.

Odur ki, heç bir zaman hər bir səhv[11] "günah" etmək sayılmır. Hər bir növ itaət etməmək[12] termini mənasında günahkar deyildir. O vaxt ki, insan nəsihət edən bir şəxsin dediklərinə əməl etməsə və həyatında bəzi çətinliklərlə qarşılaşsa, ona "səhv" etdiyini deyərlər. O cümlədən səhv etmək, yalnız Mövlanın əmrindən boyun qaçırmaq deyil bəlkə o yerdə ki, bir böyük şəxsiyyət ata ünvanında hidayət etmək üçün nəsihət edərsə, ona diqqətsizlik nəticəsində əgər bir zərərlə qarşılaşarsa yenə də ona səhv və üsyan termini şamil olur.[13]

Digər cavablar ki, Peyğəmbərlərin vəhy zamanından əlavə digər vaxtlarda Məsum olmadıqlarını açıqlayır, bu ayələrlə sabit olmuşdur.[14] Xülasə, bizim əqidəmiz budur ki, ənbiya vacib işləri tərk etmir və haram iş görmürlər; çünki onların ismətiylə üst- üstə düşmür. Lakin müstəhəb işi tərk etməkləri və məktuh işə düçar olmaları rəva görülür.

Amma yüksək məqam sahibi və Allaha yaxın olduğu üçün, onun tövbə etməsi buna görə idi ki, olmaya öz məqamının aşağı düşməsinə səbəb olsun və daha aşağı bir dərəcəyə ensin ki, həqiqətən onun üçün daha çətin idi, çünki hər kəs bir dərəcə aşağı məqama ensə baxmayaraq ki, bir əzaba da düçar olmur, onun üçün çox çətindir.[15]

2. Səndən əvvəldə ancaq şəhər əhlindən olub özlərinə vəhy etdiyimiz neçə- neçə kişilər göndərdik. Məgər yer üzündə gəzib dolanmırlarmı ki, özlərindən əvvəl gəlib- gedənlərin aqibətinin necə olduğunu görsünlər?

Həqiqətən, axirət yurdu Axirətdən qorxub pis əməllərdən çəkinənlər üçün daha xeyirlidir. Məgər dərk etmirsiniz? Nəhayət Peyğəmbərlər ümidsizliyə qapıldıqda və özlərinin yalançı hesab etdiklərini gördükdə köməyimiz onlara yetdi, dilədiyimizə nicat verildi. Bizim əzabımız günahkarlardan əsla dəf olunmaz.[16]

Peyğəmbərlərin Məsum olmasını inkar edənlər (110- cu ayəyə) əsasən Peyğəmbərlərin Məsum olmadığını bildirirlər; çünki deyirlər bu "وَظَنُّوا أَنَّهُمْ قَدْ كُذِبُوا " ibarətindən ki, işarə Peyğəmbərlərə işarə olunmuşdur ki, bu zaman ayənin mənası bu cür olacaqdır Peyğəmbərlər öz qövmlərini qorxutdular lakin onlar Peyğəmbərlərlə şiddətli müxalifət etdilər. Bu Peyğəmbərlər yenə də onları dəvət edir lakin onlar inadkarlıq edirdilər; onlar (Peyğəmbərlər) İlahi əzabla qorxudur lakin onlar (qövmləri) qəbul etmirdilər, o qədər ki, Peyğəmbərlər onların iman gətirdiklərindən məyus oldular (və ya az qalırdı məyus olsunlar) və Peyğəmbərlər güman etdilər ki, Allahın möminlərə kömək və yar olması və kafirlərin həlak və əzaba düçar etməsi barəsində yalan deyirlər; yəni ayənin mənası "Peyğəmbərlər güman etdilər ki, yalan deyirlər"- dir. Bu cür bir güman Allaha nisbət vermək batil və ismətlə uyğun gəlmir.[17] Əlbəttə ayədə olan bəhsi bütün Peyğəmbərlərə o cümlədən İslam Peyğəmbərinə (s) də şamil edirlər və onları yalnız vəhy aldıqlarında və onun təbliğində məsum bilirlər.

Bu istidlalın cavabı:

Münasib cavablardan biri ki, ayənin zahirindən istifadə olunur budur ki: Ayədə işarə olunan "güman" kəlməsi qəlbdə olan bir iş deyil ki, Peyğəmbərlərin ürəyindən keçsin və aşkar olsun və onu tamam ağıl və vücudlarıyla dərk etsinlər o zaman istədikləri vaxt onu dilə gətirsinlər. O cür ki, digər insanlar ürəklərinə gələn bir iş səbəb olur dəlillərində də desinlər və fikirlərinə və əməllərinə zərər vursun; bəlkə məqsəd budur ki, Peyğəmbərlərin kafirlər tərəfindən qarşılaşdıqları çətinliklər bir həddə idi ki, səbəb oldu təbii olaraq hekayət etsinlər. Amma o ki, kömək vədəsi verilmişdir, düzgün olmaması ehtimalı və o şəxslər ki, hadisə və çətinliklərə görə ki, onları əhatə etmişdir. İlk növbədə fikirlərindən keçən budur ki, İlahi vədədən heç bir xəbər və əsəri yoxdur.[18]