Cavabın aydın olması üçün ilk növbədə ismətin həqiqət və mahiyyəti ilə tanış olmaq lazımdır[1] ki, məsum şəxslərin günah müqabilində ismətinin necəliyini dərk edək.

Mərhum Əllamə Təbatəbai yazır: “İsmət dedikdə məqsəd məsum insanın daxilində qoyulmuş bir səciyyədir ki, onun rəva görülməyən işlərə (xəta və günaha) düşməkdən qorunub saxlanmasına səbəb olur.”[2]

Əlbəttə, o cənabın nəzərinə əsasən, ilahi peyğəmbərlər (eləcə də bütün övliyalar və xüsusi şəkildə hidayət olunanlar) “mütləq şəkildə ismət” məqamına malikdirlər.

“Xəta qarşısında ismət”in çoxlu nümunələri vardır ki, ismətin bütün növlərinə şamil ola bilər. Lakin sual “günahlar qarşısında ismət”dən olduğuna görə ismətin bütün qisimlərini araşdırılmaqdan çəkindik. Bu barədə əlavə məlumat almaq istəyənlər əlaqədar kitablara müraciət edə bilərlər.[3]

O böyük alimin nəzərində ismət – məsumun günahın acınacaqlı aqibətinə olan elmindən irəli gəlir. Yəni günahın təsirləri barədə onun elm və şüuru elə bir yüksək həddədir ki, heç vaxt digər insani qüvvələr qarşısında məğlub olmur, onların hamısına hakim kəsilir.[4]

İsmət barəsində mövcud olan digər bir nəzəriyyədə deyilir: Məsum şəxs mütəal Allah barəsində dərin mərifət və yüksək agahlığa malik, Onun kamal və camalına məftun olduğundan, özünə heç vaxt icazə vermir ki, Onun razılığının əksinə olan hər hansı bir iş görmüş olsun. İnsanın öz məbuduna olan eşq və bağlılığı, Onun camal, kamal və əzəmətini dərk etməsi, Allahın ona verdiyi sonsuz nemətlər barəsində agahlığı onun vücudunda elə bir xüzu (təzim) və zillət hissi yaradır ki, nəinki günah işi görməyi, hətta günah fikir etməyi belə, əsla zehninə gətirmir.[5]

Bu iki nəzəriyyənin xülasəsi budur: Məsumun varlığında qoyulan xüsusi bir səciyyə daim onu Allah-taala dərgahında üsyankarlıqdan, təcərridən (günah işə cürətdən) və Onun razılığının əksinə olan işləri görməkdən çəkindirir, onu günah və xətadan pak saxlayır.

İsmətin qisimlərin:

İsmət iki növdür: elmi ismət və əməli isməti. Bu iki qisim zat və mahiyyət baxımından bir-birindən ayrıdırlar. Mümkündür, elm səciyyəsində məsum olan bir şəxs[6] əməldə ismət səciyyəsinə malik olmasın. Bunun əksi də mümkündür. Amma peyğəmbərlərdə mövcud olan ismət hər iki qismə şamildir. onlar həm elm, həm də əməl məqamında məsumdurlar. Yəni həm onların bütün işləri əməli-saleh və gerçəkliklə müvafiqdir, həm də elm və bilikləri düzgün olmaqla eyni zamanda elə bir mənbədən qaynaqlanır ki, onda heç bir səhvə, unutqanlığa yol yoxdur. Onlar mücərrəd əql, sırf şühud və düzgün kəşf mərhələsinə nail olmuşlar. Belə ki, bu mərhələdə vəhm və xəyal qüvvəsi əqlə tabedir, şeytani vəsvəsələr bu mərhələyə əsla yol tapa bilməz. Çünki cəhalətin, nadanlığın, şeytənətin və mənfi xəyalların mənşəyi yalnız vəhm və xəyal qüvvəsidir. Vəhm və xəyalın hüdudları da təbiət aləminə bağlıdır. Amma şeytanın, vəhm və xəyal qüvvəsinin əqlin hüdudlarına yolu yoxdur ki, orada bir iş görə bilsin. Buna görə də əgər bir şəxsin vücud tutumları geniş və yüksək olsa, maddi aləmdən, vəhmdən, xəyaldan və təvəhhümlərdən keçərək həqiqət mənbəyinə nail olarsa, onda ismət imkanı yaranır, onun təfəkkür qüdrətinə malik olan nəfsi vücud baxımından güclənməklə, mələklərlə bir səviyyədə, hətta onlardan da yüksək səviyyədə qərarlaşır.[7]

İsmətin zati və (müəyyən şəxslərə) həsr olunmaması

Diqqət yetirilməli digər bir məsələ budur ki, ismət səciyyəsinin Allah tərəfindən verilən bir tövfiq və mərhəmət olmasına baxmayaraq nə zatidir, nə də müəyyən şəxslərdə həsr olunur. Əksinə, o, ixtiyaridir və peyğəmbərlərdən başqaları da bu səciyyəni əldə edə bilərlər. Çünki (güclü iradə ilə)  rəzalətlərlə mübarizə (riyazət), nəfs ilə cihad və (mənəvi kamallara doğru) səy yolu bütün insanlar üçün açıqdır, o səciyyənin əldə edilməsi hamı üçün mümkündür. Belə ki, Quran buyurur:

یِا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ إَن تَتَّقُواْ اللّهَ یَجْعَل لَّکُمْ فُرْقَاناً

“Ey iman gətirənlər! Əgər Allah qarşısında təqvalı olsanız, sizin üçün haqqı batildən ayıra bilən bir fürqan (vasitə) qərar verər.”[8]

Nəfsin rəzalətlərdən, aludəliklərdən, nəfsani və şeytani xatirə və vəsvəsələrdən saflaşdırılması, ilahi təqvaya riayət edilməsi, insanın bütün daxili və zahiri bədən üzvlərinə nəzarət etməsi, paklanması, halal yeməklər yemək, nəfsin gündəlik nəzarət və mühasibə edilməsi və s. yollarla elm və əməl məqamında bu əzəmətli səciyyəyə nail olmaq, belə bir polad iradənin sahibi olmaq olar.

Lakin diqqət yetirmək lazımdır ki, nübüvvət və imamət məqamı müəyyən şəxslərdə həsr olunur. Yəni hər bir məsum o məqama çata bilməz. Allah-taala həssas və əsaslı məqamları – Öz tərəfindən nümayəndəlik məqamını hər kəsə və hətta hər bir məsuma belə vermir.[9]

İsmətin kəsb olunma xarakterli olması

Cavabın əsası ismətin Allah tərəfindən verilməsi ilə savab qazanma arasında təzadına qayıdır. Bu incə məsələyə diqqət yetirmək lazımdır ki, peyğəmbərlərdə, din rəhbərlərində və hər bir digər məsumda ismət zati deyildir. Əksinə, kəsb olunmaqla əldə olunur. Onun mənşəyi kamil insanlarda mövcud olan kamil iman və inancdan ibarətdir. Çünki onlar özlərini hər bir şeyi bilən, hər bir şeyə əhatəli olan Allahın hüzurunda əyani şəkildə görüb müşahidə edirlər. Buna görə də məsumlardan günah baş verməsi zatən qeyri-mümkün deyildir; çünki əgər zatən qeyri-mümkün olsaydı, məqdur olmazdı (qüdrət ona təəllüq tapmazdı); və əgər məqdur olmasaydı, şəriətdə təklifə rəva görülməzdi (ilahi əmr və nəhylər ona aid olmazdı).

Bundan əlavə, əgər məsumlar üçün günah və məsiyət zatən qeyri-mümkün olsaydı, itaət və fərmanları yerinə yetirmək zatən zəruri olardı! Belə olan halda itaətə mükəlləf (vəzifəli) edilməzdi. Bundan əlavə, artıq (ilahi əzabdan) qorxutmağa və (ilahi mükafatlara) müjdəyə, savab və cəzaya yer qalmazdı. Mələklər ona görə mükəlləf deyildirlər ki, onların ixtiyari yox, zati ismətləri vardır.

Amma zati olmayan, kəsb edilməklə əldə olunan ismət səciyyəsində isə ixtiyar vardır. Bir işi görməyi və ya tərk etməyi, onu görməkdən əvvəl mümkün olan qəziyyə surətində məsuma aid etmək olar. Günahın məsumdan baş verməsi adi halda qeyri-mümkün görünsə də, bu bir növ ixtiyar üzündən olan qeyri-mümkünlükdür və ixtiyara sahib olmaqla ziddiyyətli deyildir. Çünki məsum günahın qəbahət və çirkinliyini bilir, onun zehnindən keçən bütün şerlər şeytani fikirlər yox, Allaha mənsub olan (ilahi) fikirlərdir.[10]

Deməli, “bir məsum günah etməmək qarşında savab qazanmır” demək düzgün deyildir; əksinə, o da adi bir insandır:

إِنَّمَا أَنَا بَشَرٌ مِّثْلُکُمْ یُوحَى إِلَیَّ

“De: mən də sizin kimi bir bəşərəm, (amma) mənə vəhy olunur.”[11] Lakin onlar Allah tərəfindən edilən mərhəmət və inayətlər, özlərinin kamil imanları, Allaha eşq və yüksək səviyyədə olan təqva sayəsində ismət məqamına nail olurlar. Hər bir halda günah etmək ixtiyarı onlardan alınmır. (Qeyri-mümkün fərz ilə) hər vaxt istəsələr, iş görə bilərlər. Lakin öz ixtiyarları ilə və ilahi qüdrətdən kömək almaqla nəfsin (pis əməlləri) gözəl cilvələndirməsi qarşısında, əmmarə nəfsinin və şeytanın hiylələri qarşısında müqavimət göstərir və özlərinin günaha aludə etmirlər, bu mübarizə sayəsində savab qazanırlar.

Hətta belə demək olar: Bir məsum şəxsin yaxşı işlərinin və günah etməməsinin savabı iki qat verilir. Çünki bir kəsdən yüksək intizar və təvəqqe edilərsə, onun gördüyü yaxşı işlərin iki nəticəsi vardır: biri budur ki, öz nəfsi ilə mübarizə aparır, digəri budur ki, özünün yüksək məqamının hörmətini saxlayır və o məqamı abırlı, layiqli şəkildə qoruyur. Eləcə də pis əmələ mürtəkib olarsa, onun günahı da iki qat, hətta bir neçə qat artıqlaması ilə hesab olunar. Çünki pis iş görməkdən əlavə, özünün ilahi məqamının hörmətini aparmış olur. Buna görə də Quran ayələrində peyğəmbərlərə çox kəskin və şiddətli xəbərdarlıqlar edilmişdir. Misal üçün, bizim Peyğəmbərimiz (səlləllahu əleyhi və alih)-ə buyurur:

لَئِنْ أَشْرَکْتَ لَیَحْبَطَنَّ عَمَلُکَ

“Əgər şirk etsən, sənin əməllərinin hamısı mütləq aradan gedər.”[12]

Nəticə: İsmətə malik olmaq Allah yanında əcr və savaba nail olmaqla təzadlı deyildir. Məsum şəxslər həm yaxşı işlər gördüyünə görə, həm də günah və şeytani-nəfsani hisslərin qarşısına mübarizə apardıqdan görə savab qazanırlar.