“Mühacir və ənsardan olan öndə gedən birincilər” ayəsinin təfsiri və şəni-nüzulu ilə əlaqədar izah verməzdən qabaq iki əsas məsələyə diqqət yetirmək zəruridir:

1. Bu və digər ayələri nəzərə almadan belə bir sual yaranır: görəsən Əli (əleyhis-salam) kişilər arasında Peyğəmbər (səlləllahu əleyhi və alih)-ə iman gətirən ilk şəxs olmuşdurmu? Başqa sözlə desək, tarixi fakt və gerçəklik kişilər arasında Əli ibni Əbi Talibin Allahın Peyğəmbərinə iman gətirən ilk şəxs olmasını sübut edirmi?

2. Yuxarıdakı ayənin xüsusi şəxs barəsində nazil olmadığını fərz etsək, belə sual yaranır ki, görəsən (nüzul səbəbinin həsri qəbilindən deyil) cəry və tətbiq əsasında onu Əli (əleyhis-salam)-a tətbiq etmək olarmı?

Birinci məsələ barəsində demək lazımdır ki, (məsumların həyat tarixinə və) sirə, hədis və təfsir kitablarına müraciət edən hər kəs aydın şəkildə görəcəkdir ki, ilk iman gətirən və islamı qəbul edən şəxslər o qədər xüsusi və yüksək məqama malikdirlər ki, onlarda heç bir şəkk-şübhəyə yer yoxdur, xüsusilə sözü gedən ayə barəsində bəhs edərkən.

İndi “kişilər arasında Əli ibni Əbi Talib ilk müsəlman idimi?” sualının cavabında deyirik: Sünni və şiə tarixçiləri yekdil fikirdədirlər ki, qadınlar arasında həzrət Peyğəmbərə iman gətirən ilk şəxs o həzrətin vəfalı və əziz həyat yoldaşı Xədicə idi. Kişilər arasından isə, bütün şiə alimlərinin və sünnü alimlərindən çoxunun əqidəsinə görə Peyğəmbərin dəvətinə müsbət cavab verərək ona iman gətirən ilk şəxs imam Əli (əleyhis-salam) olmuşdur.[1]

Əlbəttə, bəziləri imam Əli (əleyhis-salam)-ın bu məxsus fəzilətini, yəni hamıdan əvvəl islamı qəbul etməsini başqalarına aid edərək (!) həmin dövrdə Əli (əleyhis-salam)-ın azyaşlı olduğunu bəhanə gətirmişlər. Bu məqalədə bu dar dünyagörüşünü araşdırıb tənqid etmək istəmirik. Çünki əsas məqsədimiz bu məsələnin rəvayətlər vasitəsi ilə isbat olunmasıdır. Buna görə də nümunə olaraq bir neçə rəvayəti qeyd edirik:

1. Bu mövzu ilə əlaqədar “Tarixi Təbəri” kitabında deyilir: “Keçmiş alimlər Xədicədən sonra Peyğəmbərə iman gətirən ilk şəxs barəsində ixtilafa düçar olmuşlar. Bəziləri deyirlər ki, Peyğəmbərə iman gətirib onun arxasında namaz qılan ilk şəxs Əli ibni Əbi Talib idi... İbrahim ibni Muxtar, Şöbədən, o da Əbu Bəlcdən, o da Əmr ibni Meymundan, o da İbni Abbasdan nəql edir ki, Peyğəmbərin arxasında namaz qılan ilk şəxs Əli idi.”[2]

Təbəri həm də Cabirdən belə nəql edir: “Peyğəmbər (səlləllahu əleyhi və alih) bazar ertəsi günü risalətə seçildi, Əli tək günü (onunla) namaz qıldı.”[3] Zeyd ibni Ərqəmdən də nəql edir ki, “Peyğəmbərə iman gətirən ilk şəxs Əli idi.”[4]

2. Əfif Kindi belə deyir: Mənim işim ticarət idi. Məkkəyə çatanda həcc mövsümü idi. Abbasla görüşdüm, bu zaman bir kişi gəlib Kəbənin yanında namaz qılmağa başladı. Sonra bir qadın gəldi və ona iqtida etdi. Daha sonra bir yeniyetmə oğlan gəldi, o da iqtida etdi. Mən Abbasdan soruşdum: “Bu nə dindir?” Abbas dedi: “Bu kişi mənim qardaşım oğlu Məhəmməd ibni Əbdüllahdır. Gördüyün qadın onun həyat yoldaşı, o yeniyetmə də Əli ibni Əbi Talibdir ki, ona iman gətirmişdir... Allaha and olsun! Bütün yer üzündə bu üç nəfərdən başqa bu dinin nə olduğunu heç kəs bilmir!” Əfif Kindi dedi: “Kaş mən onların dördüncüsü olaydım!”[5]

3. Əhməd ibni Hənbəl yazır: Vəki, Şöbədən, o da Əmr ibni Mürrədən, o da (Ənsarın həmpeymanı) Əbu Həmzədən, o da Zeyd ibni Ərqəmdən nəql edir ki, “Peyğəmbərə iman gətirən ilk şəxs Əli idi.”[6]

4. Tirmizi özünün “Sünən” kitabında yazır: Zeyd ibni Ərqəmin belə dediyini eşitdim: “İslamı qəbul edən ilk şəxs Əli idi.”[7]

5. İbni Səd “Təbəqat” kitabında yazır: Vəki ibni Cərrah, Yezid ibni Harun və Əffan ibni Müslim Şöbədən, o da Əbu Həmzədən, o da Zeyd ibni Ərqəmdən belə nəql edir: “Peyğəmbərə iman gətirən ilk şəxs Əli idi.”[8]

Bu məsələ sünnü alimlərinin nəzərində çox məşhur olduğuna görə onlardan bəziləri bu barədə yekdil fikirdə olmuşlar. O cümlədən: Hakim Nişapuri “Əl-müstədrəku ələs-Səhiheyn” və “Əl-mərifət” adlı kitablarında. Qurtəbi bu mətləbi ondan nəql edərək yazır: “Tarixçilər arasında Əli ibni Əbi Talibin ilk müsəlman olması barədə heç bir ixtilaf yoxdur. İxtilaf yalnız bundadır ki, onun imanı həddi-buluğ vaxtında idi, ya yox.”[9]

İbni Əbdul-Birr “İstiy’ab” kitabında yazır: “Xədicədən sonra Peyğəmbərə iman gətirən ilk şəxsin Əli olması müttəfiq fikirli bir məsələdir.”[10]

Əbu Cəfər İskafi yazır: “Camaatın hamısı islamı hamıdan qabaq qəbul etmək iftixarını Əli üçün nəql etmişdir.”[11]

Bura qədər bəyan olunanlar əhli-sünnətin tarix və rəvayət mənbələrindən idi. Amma şiə mənbələrinə gəldikdə isə, “Əl-bürhan” təfsirinin müəllifinin sözlərindən bir hissəsini qeyd etməklə kifayətlənirik:

1. İmam Həsən (əleyhis-salam) Müaviyə ilə sülh bağladıqdan sonra oxuduğu xütbədə buyurdu: “Atam Allahın və Rəsulunun dəvətinə müsbət cavab verən, iman gətirərək Allahı və Rəsulunu təsdiq edən ilk şəxs idi.”[12]

İbni Şəhraşub Mazəndərani yazır: “Əli (əleyhis-salam)-ın iman gətirən ilk şəxs olması barəsində çoxlu kitablar yazılmışdır.”[13]

2. İmam Sadiq (əleyhis-salam) buyurur: “Əssabiqunəl-əvvəlun” ... ayəsi Əlinin və Peyğəmbərə tabe olan mühacir və ənsarın barəsində nazil olmuşdur. Onlar üçün ağaclarının altından sular axan behişt bağları vədə verilmişdir və orada həmişəlik qalarlar. Bu da böyük qurtuluşdur.”[14]

Qeyd olunanlarla kifayətlənir və deyirik: Əli (əleyhis-salam)-ın Allahın Rəsuluna iman gətirən ilk şəxs olması barəsində heç bir şəkk-şübhə yoxdur.

Amma Peyğəmbərə iman gətirən ilk şəxsin Əbu Bəkr olmasını deyənlərin sözü və dəlilləri şiə alimləri tərəfindən qəti şəkildə rədd olunmuşdur. “Təfsiri-nümunə”nin müəllifi bu barədə yazır: “Qəribədir! Bəziləri Əli (əleyhis-salam)-ın islam dininə iman gətirən ilk şəxs olmasını inkar edə bilmədiklərindən puç dəlillərə istinad edərək onu başqa yollarla inkar etmək, yaxud əhəmiyyətsiz qələmə vermək istəyirlər. Bəziləri də çalışırlar ki, o həzrətin yerinə Əbu Bəkri ilk müsəlman kimi təqdim etsinlər. Bəzən (bəhanə gətirib) deyirlər ki, o zaman həzrət Əlinin on yaşı var idi və həddi-buluğa çatmamışdı. Deməli, onun imanı – bir yeniyetmənin iman gətirməsi ünvanı ilə müsəlman cəbhəsinin düşmən müqabilində malik olduğu qüdrət və qüvvədə heç bir təsir göstərmir.[15] Bu söz doğrudan da qəribədir! Çünki, əvvəla: əslində Peyğəmbərə tutulan iraddır. Çünki Peyğəmbər yovmud-dar günü islamı öz yaxın qohum-əqrəbasına təqdim etdikdə Əli (əleyhis-salam)-dan başqa heç biri qəbul etmədi. Həzrət Əli ayağa qalxaraq islamı aşkar qəbul etməsini dedi. Peyğəmbər də onun imanını qəbul etdi və elə oradaca “Sən mənim qardaşım, vəsim ə canişinimsən” deyə elan etdi. İkincisi, dediyimiz kimi, o günlərdə Əli (əleyhis-salam)-ın az yaşlı olması mövzunun əhəmiyyətini heç bir vəchlə azaltmır. Xüsusilə, Quranın özü həzrət Yəhya barəsində buyurur: وَ آتَيْناهُ الْحُكْمَ صَبِيًّا “Biz uşaqlıq çağında ona hökm verdik.”[16] İsa (əleyhis-salam) barəsində də oxuyuruq ki, beşikdə ikən danışmağa başladı və onun barəsində şəkk-şübhədə olanlara dedi: "إِنِّي عَبْدُ اللَّهِ آتانِيَ الْكِتابَ وَ جَعَلَنِي نَبِيًّاً “Həqiqətən mən Allahın bəndəsiyəm, O mənə kitab vermiş və məni peyğəmbər etmişdir.”[17]

Üçüncüsü: Əbu Bəkrin islamı qəbul edən üçüncü şəxs olması məsələsi tarixdə sübuta yetməmiş, üstəlik hədis və tarix kitablarının çoxu ondan qabaq bir qrup şəxsin iman gətirdiyini demişdir.

Bundan əlavə, İbni Əbil-Hədid, məşhur sünnü (mötəzili) alimi olan Əbu Cəfər İskafidən belə nəql edir: Bəzilərinin dediyi “Əbu Bəkr islamı hamıdan qabaq qəbul etmişdir” sözü düz olsaydı, onda nə üçün onun özü bu məsələ ilə öz fəzilətinə işarə etməmişdir? Onun səhabədən olan havadarlarından heç biri də bu iddianı etməmişlər!”[18]

“Kəşful-murad” kitabının şərhçisi də bu şübhəyə aşağıdakı kimi cavab vermişdir: Əgər bir şəxs “Əli (əleyhis-salam) islamı həddi-buluğdan qabaq qəbul etmişdir və belə bir islam qəbul olunmur!” – deyə irad tutsa, cavabında deyərik:

1. Əli (əleyhis-salam) şəhid olan zaman 65 və ya 66 yaşı var idi. Peyğəmbər (səlləllahu əleyhi və alih) də risalətə seçiləndən sonra 23 il ömür sürmüşdür. Əli (əleyhis-salam) o həzrətin vəfatından sonra təqribən 30 il həyatda olmuşdur. Bu hesabla, besət dövründə Əli (əleyhis-salam)-ın 12-13 yaşı var idi. Bu yaşda da həddi-buluğa çatmaq mümkündür. Deməli, Əli Peyğəmbərin Fatiməyə xitabən buyurduğu həmin şəxsdir: “Səni elə bir şəxsin əqdinə keçirirəm ki, islamı hamıdan əvvəl qəbul etmişdir və kişilər arasında ən bilikli şəxsdir.”[19]

2. Bəzi hallarda uşaqlar əqli baxımından kamil inkişaf həddinə çatır və cismi (fiziki) buluğa çatmazdan qabaq fikri (idrak) buluğa yetişir və belə olan halda şəri vəzifələri yerinə yetirməyə vəzifəli olurlar. Buna görə də Əbu Hənifə uşaqların islamının düzgün olmasına hökm edir. Əgər belə olsa, bu hökm uşağın kamal və buluğuna dəlalət edir.

Bu barədə bir neçə məsələni xatırlatmaq lazımdır:

Əvvəla, uşaqların təbiəti elədir ki, ata-ananın məhəbbətinə doğru meyl edirlər. Amma əgər bir uşaq ata-anasından üz çevirərək Allaha doğru cəzb olunsa, bu onun fikri (idrak cəhətindən) buluğ və kamalının nişanəsidir.

İkincisi: Uşaqların qərizələri (instinkt) ilahi vəzifələrə və əqli işlərə diqqət və təfəkkürlə çox da uyğun gəlmir, onlar əksər hallarda oynamağa daha çox maraq göstərirlər. Buna görə də bir uşağın öz təbiəti ilə uyğun olan şeylərdən üz çevirərək onunla təzadlı olan şeylərə üz gətirməsi o uşağın son dərəcə yüksək kamala çatmağına dəlildir. Bu da Əli (əleyhis-salam)-ın imanda hamıdan öndə olmasını göstərir.[20]

İkincisi, təfsir alimlərinin “vəs-sabiqunəl-əvvəlun” ayəsi üçün bir neçə şəni-nüzul bəyan etdiyinə görə onun imam Əli (əleyhis-salam)-ın barəsində nazil olmadığını qəbul etsək də, şəni-nüzulda çoxlu nəzəriyyənin deyilməsi onun ən bariz və aydın nümunəsinə – imam Əliyə tətbiq edilməsinə mane ola bilməz. Xüsusilə, Əhməd ibni Hənbəlin, İbni Abbasdan və Süyutinin “Əddurrul-mənsur” kitabında Əbu Nəimdən və onun da İbni Abbasdan nəql etdiyi bu hədisə diqqət yetirməklə: “Ey iman gətirənlər” ifadəsi olan elə bir ayə nazil olmayıb ki, Əli onun başında və onun əmiri olmasın.”[21]

Tək şəxsə cəm kəlməsi ilə işarə edilməsinə gəldikdə isə, demək lazımdır:

Əvvəla, əgər “bu ayə imam Əlinin barəsində nazil olmamışdır; əksinə islamda öncül olduğuna görə o həzrətə cəry və tətbiq qəbilindəndir” deyilsə, artıq bu irada yer qalmır.

İkincisi: Hətta ayənin imam Əli (əleyhis-salam)-ın şənində nazil olmasına inanmasaq da yenə də bu etiqada irad gəlmir. Çünki:

1. Çoxlu dəlillərin varlığı ilə “bu, uzaq nəzərə gəlir” deyə, yer qalmır.

2. Cəm formasında gələn kəlmənin bir və ya iki şəxsə aid edilməsi təzə bir şey deyildir. Çünki istər Quran ayələrində, istərsə ondan başqa şeylərdə, habelə ərəb və qeyri-ərəb ədəbiyyatında çox hallarda bir kəlmə cəm formada gətirilir, amma bir nəfər nəzərdə tutulur. Məsələn, Quranda buyurulur: الَّذينَ قالَ لَهُمُ النَّاسُ إِنَّ النَّاسَ قَدْ جَمَعُوا لَكُمْ فَاخْشَوْهُمْ فَزادَهُمْ إيماناً... “O kəslər ki, camaat onlara “camaat sizin üçün müharibəyə gəlmişdir, onlardan qorxun!” dediyi zaman bu söz onların imanını artırır.”[22]

Müfəssirlərin nəzərinə əsasən, burada “camaat” dedikdə Nəim ibni Məsud nəzərdə tutulur. Çünki o, müsəlmanları sayı çox olan müşriklərdən qorxutmaq üçün Əbu Süfyandan pul almışdı. Başqa bir ayədə buyurulur:

لَقَدْ سَمِعَ اللَّهُ قَوْلَ الَّذينَ قالُوا إِنَّ اللَّهَ فَقيرٌ وَ نَحْنُ أَغْنِياءُ...

“Allah, “Allah yoxsuldur və biz varlıyıq” deyənlərin sözünü eşitdi.”[23] Burada “deyənlər” sözündən məqsəd bir çox müfəssirlərin nəzərinə əsasən Hüyy ibni Əxtəb və ya Fənhas olmuşdur.

Bəzən də bir şəxsə təzim və hörmət əlaməti olaraq cəm əvəzliyi ilə xitab olunur. Məsələn, Allah-taala İbrahim (əleyhis-salam)-ın barəsində buyurur: إِنَّ إِبْرَاهيمَ كانَ أُمَّةً قانِتا “Həqiqətən İbrahim (təklikdə) Allahın fərmanına müti olan bir ümmət idi.”[24] Bu ayədə cəm mənasını çatdıran “ümmət” kəlməsi həzrət İbrahimə aid edilmişdir.[25] Allah-taalanın buyurduğu növbəti ayə də bu qəbildəndir: يَقُولُونَ لَئِنْ رَجَعْنا إِلَى الْمَدينَة “Deyirlər: “Mədinəyə qayıtdığımız zaman izzət sahibləri zəlilləri oradan çıxardacaqdır.” Halbuki, İzzət Allaha, Peyğəmbərinə və möminlərə məxsusdur, lakin münafiqlər bunu bilmirlər.”[26] Bu ayədə də “deyirlər” kəlməsi cəm halda olsa da, bütün müfəssirlərin nəzərinə əsasən məqsəd İbni Übey adlı bir münafiqdir. Cəm formada gələn kəlmə ilə bir şəxsin nəzərdə tutulmasını göstərən Quran ayələri olduqca çoxdur.[27] Burada hamısını qeyd etməyə macal yoxdur.